Andrijevička operacija 18. jula i 1. avgusta 1944. godine
Operacija Draufgenger (nem. Draufgänger – Drznik), ili u jugoslovenskoj istoriografiji Andrijevička operacija preduzeta je od strane nemačke Komande Jugoistoka između 18. jula i 1. avgusta 1944. protiv mostobrana NOVJ na Limu između Andrijevice i Brodareva . Ovaj mostobran otvarao je mogućnost prodora u Srbiju, što je Komanda Jugoistoka nameravala da otkloni.
Umesto likvidiranja snaga i položaja snaga NOVJ u dolini Lima, nemačke snage pretrpele su težak poraz. Njihova glavnina nakon 8 dana borbe bila je opkoljena, a od potpunog uništenja spasila ih je neophodnost upućivanja Operativne grupe NOVJ u Jablanicu i Toplicu radi pomoći tamošnjim snagama NOVJ ugroženim nepovoljnim razvojem operacije Trumpf.
Nakon proboja iz okruženja, nemačke snage osvetile su se za poraz civilnom stanovništvu, ubivši u selu Velika u opštini Plav oko 500 stanovnika.
Nakon pristizanja Prve brdske divizije, na nešto širem području pokrenuta je operacija Ribecal, ključna u nemačkom planu aktivne odbrane Srbije.
Nakon operacije Frilingservahen NOVJ je zadržala kontrolu nad dolinom Lima od Andrijevice do Brodareva. Protiv ove značajne teritorije snage nemačkog 21. korpusa preduzimali su neuspešne napade krajem maja, tokom juna i početkom jula 1944.
U kontekstu ispoljene namere NOVJ da prikupi snage i izvrši prodor u Srbiju, kontrola ovog područja značila je otvorena vrata za upad u Srbiju, a široka posednuta teritorija na desnoj obali Lima predstavljala je značajan mostobran. Zbog toga je Komanda Jugoistoka (AgF) naložila štabu V SS korpusa da preduzme odlučne i radikalne ofanzivne akcije za likvidaciju ovog mostobrana. Za prvu fazu operacija pod kodnim nazivom Draufgenger (nem. Draufgänger), imao je na raspolaganju, pored snaga 21. korpusa i kvislinga, ojačanu pukovsku grupu iz 7. SS divizije i neke borbene grupe iz rezerve Armijske grupe.
Opšti plan operacije predviđao je grupisanje glavnih snaga za napad iz dva pravca na Andrijevicu, odakle bi nakon zauzimanja Andrijevice ove snage nastavile nastupanje niz Lima sa obe strane, dok bi pomoćne snage izvršile bočni pritisak iz Sjenice i sa Peštera prema Beranama i dolini Lima. Cilj je bio: tučenje snaga NOVJ, likvidiranje mostobrana sa desne strane Lima i izbacivanje snaga NOVJ iz limske doline. Posoban značaj pridat je zauzimanju Berana i tamošnjeg aerodroma.
Ovaj plan koincidirao je sa planom Vrhovnog štaba NOVJ Prema zapovesti Vrhovnog štaba, 5. i 17. divizija trebalo je da, uz asistenciju 2. korpusa, nastupajući iz limske doline, zaposednu oblast planina Javor i Golija, čime bi omogućili nastupni marš 2. divizije, sa kojom je trebalo da formiraju operativnu grupu i forsiraju Ibar. Na ostvarenju ovog plana Vrhovni štab je više puta insistirao nakon otpočinjanja operacije Trumpf i njenog nepovoljnog razvoja.
Tako je na ovom području došlo do obostrane koncentracije snaga i kolizije dva suprotstavljena operativna plana.
Osovinske snage:
- 21. SS divizija Skenderbeg
- 14. SS puk 7. SS divizije ojačan artiljerijskim i inžinjerijskim delovima
- 2. puk Brandenburg
- Legija Krempler
- deo 201. brigade jurišnih topova
- borbena grupa Stripel (Ojačani bataljon 363. puka 181. divizije) (nem. Strippel)
- borbena grupa Bendl (nem. Bendel) (albanska milicija pod nemačkim rukovodstvom)
- delovi 5. policijskog puka
- četnici (izvori ne specifikuju o kojim se formacijama radi)
Snage NOVJ:
- delovi Drugog udarnog korpusa NOVJ:
- Druga proleterska divizija NOVJ
- Treća udarna divizija NOVJ
- Peta krajiška divizija NOVJ (taktički potčinjena 2. korpusu)
- 17. istočnobosanska divizija NOVJ (taktički potčinjena 2. korpusu)
U prvom naletu napadači su uspeli da potisnu delove Druge proleterske udarne i Treće srpske udarne brigade. 19. jula u zoru Nemci su ušli u Andrijevicu, odakle su odmah nastavili nastupanje. Međutim, uskoro se pokazalo da nemačke kombinovane snage na terenu nisu bile dorasle snagama NOVJ. Samoinicijativom štabova na terenu, brigade NOVJ nanele su ozbiljne gubitke napadačima i preuzeli inicijativu u svoje ruke.Nemački napad počeo je 18. jula ujutro. Glavna grupacija: 21. SS divizija Skenderbeg, 14. puk 7. SS divizije Princ Eugen i borbena grupa Stripel (nem. Strippel), sa prostorije Gusinje – Plav – Čakor, obuhvatnim napadom krenula je prema Andrijevici. Jednovremeno su u nastupanje pokrenute: borbena grupa Bendl sa prostorije Kacuber – Turjak u pravcu Berana; legija Krempler sa prostorije Bioča – desna obala Lešnice u pravcu Bijelog Polja i Berana. Dva bataljona puka Brandenburg i delovi 5. policijskog puka sa desne obale Lima usmerili su napad u pravcu Brodareva i Prijepolja, a delovi bugarske 24. divizije iz rejona Nove Varoši u pravcu Priboja radi vezivanja snaga 37. sandžačka divizija NOVJ.
Uočivši priliku da opkoli i uništi naprijatelja, štab 2. korpusa NOVJ razradio je i izdao 23. jula operativnu zapovest za opšti napad sa ciljem opkoljavanja i uništenja neprijateljske grupacije.
U toku 24. jula jedinice 2. korpusa NOVJ na levoj obali Lima prodrle su u istureni klin neprijatelja severno od Andrijevice, a 4. proleterska brigada izbila je u oblast prevoja Čakor, ključne nemačke veze. Sa druge strane, 5. i 17. divizija probile su se 24. jula u dubinu i zauzele Čakor i oblast istočno od njega, spojivši se sa 4. proleterskom. Nemci su bili prisiljeni da odustanu od prodora prema Beranama i da se noću 24/25. jula povuku iz Andrijevice prema Murinu. Sutradan, pred veče, 1. krajiška i 4. proleterska brigada izbile su do Murino, spojile se sa 4. krajiškom brigadom i, u toku noći, zajedno sa 5. brigadom 3. divizije, ušle u Plav. Okružavanje neprijatelja u široj oblasti Murina bilo je završeno. Stvoreni su preduslovi za potpuno uništenje nemačke grupacije. Nemački general Šmithuber, komandant 21. SS divizije, u svom izveštaju kaže:
„Neprijateljsko rukovodstvo pravilno je uočilo da mi nemamo dovoljno snaga za osiguranje puteva za dotur. Koristeći zemljište, koje je bilo naročito pogodno za to, neprijatelj je preduzimao, pravilno ceneći te okolnosti, sa težištem na prevoj Čakor, masivan udar u naše duboko zaleđe, sa ciljem, da se put kojim se vrši snabdevanje, rušenjem mnogobrojnih mostova, trajno onesposobi za saobraćaj…“
Međutim, nastupanjem na oblast Murina štab Drugog udarnog korpusa postupio je suprotno zahtevu Vrhovnog štaba, koji je 20. jula, upozorio Štab 2. korpusa da ne angažuje 2. proletersku, 5. i 17. diviziju u borbi i naredio mu da se odmah izvrši planirani pokret preko Ibra. Vrhovni štab intervenisao je 25. jula i naredio da se zbog pogoršane situacije u Toplici sve tri divizije Operativne grupe odmah bezuslovno upute na Kopaonik, a da front kod Andrijevice preuzmu crnogorske jedinice.
S obzirom na ovo naređenje, ove tri divizije izvučene iz kontakta sa neprijateljem i 28. jula krenuli na marš prema Ibru. Jedinice Treće divizije nisu bile u stanju da dovrše uništenje opkoljenog neprijatelja, pa se borbena grupa 14. SS puka 1. avgusta probila iz Murina preko Čakora za Peć. Dobar deo 21. SS divizije se raspao i mnogi vojnici-Albanci su dezertirali. Uskoro je divizija rasformirana.
Nemačka operacija tako je doživela potpun neuspeh. Snage NOVJ izborile su sebi prostor za nastupanje u Srbiju, a nemačke snage su teško potučene. Komandant 21. SS divizije Šmithuber u svom izveštaju priznao je gubitke od 857 izbačenih iz stroja u formaciji kojom je komandovao. On je težak poraz objasnio vatrenom nadmoći, dobrom disciplinom i dobrim rukovođenjem u jedinicama NOVJ:
„… nego se radilo o trupi, jedinstveno uniformisanoj na engleski način, vrlo dobro opremljenoj i obučenoj, pod upadljivo dobrim rukovodstvom. U automatskom naoružanju neprijatelj je bio daleko nadmoćniji u poređenju sa našim jedinicama. Na 4-5 njihovih boraca dolazio je jedan engleski mitraljez, dok je velika većina bila naoružana automatima. Neprijatelj je malo upotrebljavao puščanu vatru i ova je većinom bila karakteristična za naše jedinice… U odbrani, neprijatelj se borio žilavo i ogorčeno i stalno pokušavao da izgubljeno zemljište povrati protivudarima.“
I pored priznavanja vojničke vrednosti i disciplinovanosti snaga NOVJ, njene pripadnike on u svom izveštaju, u skladu sa nemačkim propagandnim instrukcijama, on i dalje naziva “banditima”, a žene-borce u NOVJ “prostitutkama”.
Prodor tri divizije NOVJ u dolinu Ibra izazvao je hitnu interenciju nemačke Komande Jugoistoka. Prva brdska divizija je, iako nije okončala operaciju, hitno prebačena iz Grčke u dolinu Ibra sa naređenjem da spreči prebacivanje snaga NOVJ preko reke. Njeno nastupanje u dolini Ibra počelo je 3. avgusta i završilo se potpunim neuspehom – Operativna grupa NOVJ u noći 3/4. avgusta prebacila se na desnu obalu Ibra.
Nakon toga, Prva brdska divizija okrenula se frontom prema zapadu, potiskujući delove 37. sandžačke divizije prema dolini Lima. To je predstavljalo pripremnu fazu operacije Ribecal. Na Operativnu grupu divizija koja je prešla Ibar, upućena je Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO.
„Upotreba glavnih snaga četničkih grupa iz prostora Brusa protiv neprijatelja koji je prodro preko Ibra.“
„Protiv neprijateljskih raštrkanih grupa koje su prodrle prema istoku i na mnogim mestima prešle Ibar upućeni su delovi četničkih grupa »Vajel« iz prostora Brus u pravcu planine Kopaonik.“
Zločin u selu Velika
SS-trupe pod komandom Šmithubera, nastupajući prema Andrijevici, teroristički su postupale prema civilima. Nekoliko stotina je pohvatano i zatočeno u improvizovane logore u selima Gornja Ržanica i Velika. Ove zatočenike oslobodila je Četvrta proleterska brigada kad je zauzela ova mesta 24. jula. Nakon 1. avgusta, kad su esesovci ponovo ovladali ovim krajem, u selu Velika izvršili su masovan zločin nad meštanima, ubivši oko 500 civila. Ovaj zločin komandan Šmithubera pravdao je na sledeći način:
„Očevidno je da je selo Velika, naseljeno Crnogorcima, na odgovarajući način neprijatelju pružalo pomoć. Prema izjavi jednog zarobljenika iz Velike, tamo su ponovo boravila propagandna odeljenja bandita i zavrbovali su 20 mladih Crnogoraca. Stanovništvo nije nikada izveštavalo o dolasku ovih crvenih propagandnih odeljenja. Tako isto nisu obaveštavali o prelasku mladića na stranu bandita i odlasku u Crnu Goru.“
General August Šmithuber, zloglasni nacista, pripadnik SA-odreda od 1933. a SS od 1935, pred Vojnim sudom u Beogradu je u procesu od 5. do 13. februara 1947. proglašen krivim za ratne zločine i osuđen na smrt. Streljan je 27. februara 1947.