ČETVRTA NEPRIJATELJSKA OFANZIVA :
BITKA NA NERETVI, BITKA ZA RANJENIKE
U vrijeme koje niko nije mogao planirati, neovisno jedna od druge, teku pripreme za dvije
velike bitke, koje će – mada udaljene jedna od druge – imati velike posljedice za sile Osovine, napose za Treći Rajh, posebno kada je riječ o odnosu snaga na ratištima (uključujući i Afričko), koji će promijeniti tok i ishod Drugog svjetskog rata.
Snage koje je Njemačka u Austriji pripremala za Staljingrad, povučene su za borbu protiv partizana i mogućeg iskrcavanja savezničkih snaga, koje će vojne formacije planirane za Staljingrad vezivati za sebe i tako smanjiti borbenu snagu njemačke 6. armije koja će u toku Staljingradske bitke biti zaustavljena, opkoljena, a potom – nakon kapitulacije slomljene armije i generala von Paulusa, od kojeg je Hitler zahtijevao da izvrši samoubistvo, da kao prvi i jedini njemački general ne dospije u zarobljeništvo – zarobljena je i odvedena u duplo zarobljeništvo – rusko i sibirsko.
Bitka na Neretvi, uobičajeni je naziv za operacije Vajs I, Vajs II, i Vajs III. Obzirom na prostor, koncentraciju elitnih vojnih snaga, tehnike i sredstava, ratnih i vremenskih uslova,
požrtvovanosti, jedna je od najhumanijih bitaka, ne samo Drugog svjetskog rata na području Južne Evrope, već zacijelo i najhumanija bitka u historiji ratova.
Vođena je u vremenu od 20. januara do kraja marta 1943. godine, radi zaštite od iskrcavanja Saveznika i “radi razbijanja Titove države (i jedinica NOV i POJ), koja se prostirala između rijeka Kupe i Neretve”.
Strategijski, to je bio četvrti u nizu operativnih napora, sada grupe armije Jugoistok,
(Njemačkih, Italijanskih, NDH i Jedinica vojske u otadžbini – Četničkog otpora), koje su dogovorile zimske vojne operacije, koje su obuhvaćale područje od Karlovca do Crne Gore.
Ofanzivna dejstva planirana su u tri faze:
Prva faza, okruženje snaga NOVJ vojnim snagama sila Osovine od 120.000 vojnika, (50.000 njemačkih, 25.000 italijanskih, 17.000 ustaško-domobranskih 13.000 četnikih i ostalih jedinica satelitskih država) i uništenje glavnine snaga NOVJ i „Titove države“ – jugoistočno od rijeke Kupe i Save.
Druga faza, odvođenje u logore svih muškaraca starijih od 15 godina i uništavanje snaga koje bi uspjele izbjeći uništavanju u prvoj fazi, koje bi se zatekle na liniji Bosanski Petrovac-Ključ-Mrkonjić Grad. Treća faza, dovršavanje likvidacija snaga NOVJ i razoružavanje četnika u Dalmaciji, Hercegovini i Crnoj Gori. Naspram snaga sila Osovine stajalo je nešto manje od 42.000 operativnih vojnih snaga jedinica NOV i POJ.
„Početkom novembra 1942., u toku bihaćke operacije, kada je pod udarima NOV i POJ
nastupila kriza i rasulo u NDH, što je preraslo u opštu paniku, Hitler je u Vinici i Ukrajini
primio general-pukovnika Aleksandra Lera, komandanta njemačkih trupa na Jugoistoku, i
Antu Pavelića, poglavnika NDH, i poslije procjene situacije u Jugoslaviji, a posebno u NDH,
saopštio odluku da u toku zime jakim osovinskim snagama na jugoslovenskom ratištu
preduzmu ofanzivne operacije u kojima je trebalo razbiti i uništiti snage NOV i POJ, i na taj
način spasiti od rasula NDH, stabilizovati situaciju u Jugoslaviji, stvoriti uslove za izvlačenje
snaga iz Jugoslavije i njihovo angažovanje na sovjetsko-njemačkom frontu.
Radi detaljnijeg planiranja operacije održan je još jedan sastanak, 9. januara 1943. u Zagrebu, između Lera, Litersa, Roate i Glorije Aleksandra, na osnovu čega su uslijedile zapovijesti iz kojih proizlazezamisao i cilj operacije.“
Na osnovu takve situacije u Sredozemlju, njemačka Vrhovna komanda ocijenila je da
predstoji invazija anglo-američkih snaga na Balkan, pa je Hitler 28. decembra 1942. izdao
Direktivu broj 47. kojom je regulisao novi sistem komandovanja u jugoistočnoj Evropi.
Položaj komandanta oružanih snaga na Jugoistoku podignut je na nivo Vrhovnog komandanta Jugoistoka, a dotadašnja 12. armija preimenovana je u Grupu armija „E” (sa
general-pukovnikom Aleksandrom Lerom na čelu).
Vrhovni komandant Jugoistoka dobio je zadatak da organizuje odgovarajuću odbranu od eventualnog savezničkog iskrcavanja i da uništi snage NOV i POJ u svojoj pozadini. Osovinske snage našle su se u situaciji povlačenja, što je bio početak stvaranja njemačke koncepcije o odbrani „evropske tvrđave”.
Nakon obimnih priprema, početak ofanzivnih djelovanja operacije Vajs I sila Osovine iz više
pravaca počinju 20. januara 1943. Iako su bile prikupljene jake udarne snage, na udarnim
pravcima i pojačane ljudstvom i sredstvima, one nisu mogle napredovati dnevno više od 2 km.
Otpor snaga NOVJ je za napadače bio veliko iznenađenje. Zbog neočekivanog otpora
stigla je direktiva o primjeni brutalnih metoda, čak i nad domaćim stanovništvom. Neprijatelj je vršio masovna strijeljanja civila i nepotrebna uništavanja sela i gradova.
Zbog izuzetno teških mjera odmazde, civilno stanovništvo je sve više odlazilo u jezgro slobodne teritorije, što je otežavalo djelovanje i sužavalo radijus kretanja operativnih jedinica. Zbog sve težih uslova ratovanja i teških uslova ranjenika (uz pojave tifusa i drugih bolesti),
Glavni štab NOVJ donosi dvije ključne odluke: a) 8.II Glavni štab NOVJ na čelu sa Titom izdaje proklamaciju koja je zapravo Platforma borbe naroda Jugoslavije, što je Radio slobodna Jugoslavija potom prenijela, a svijet zabilježio; b) Objava zapovijesti operativnim jedinicama da se ide u dolinu Rame, zajedno sa ranjenicima, koje ako bi se ostavili, očekuje sigurna smrt. Odluku o neostavljanju ranjenika učvrstila su neposredno završena ciljana bombardovanja položaja bolnica za koje su sile Osovine tačno znale o kome se radi.
Uslijedili su udari i kontraudari u kojima je najviše nastradala italijanska vojska, posebno
grupa divizije “Murđe”. Veliku štetu silama Osovine nanijelo je uništavanja dionica
željezničke pruge Mostar-Sarajevo.
Poslije pada Prozora dolazi do opšte dezorijentacije, ali i evakuacije sila Osovine u Mostaru. Kako je smatrao da je došao momenat konačnog obračuna sa partizanima, Draža Mihailović izdaje naredbu o općoj mobilizaciji u Hercegovini, okuplja sve raspoložive snage, a potom izdaje i opću direktivu uništenja partizanskih jedinica u opkoljenom đepu Neretve. U planiranim završnim operacijama, smatrajući da će u njima biti uništena glavnina operativnih snaga sa Vrhovnim štabom NOVJ
– zajedno sa 4.500 ranjenika, na užem prostoru kanjona Neretve – našle su se šarolike
Velikohrvatske ustaško-domobranske i velikosrpsko-crnogorske četničke snage, ujedinjene
u namjeri konačnog uništenja partizanskih jedinica na čelu sa Titom. Ono što je uslijedilo,
snage sila Osovina nisu mogle zamisliti ni u svojim najljepšim snovima.
Partizani su porušili sve mostove i tako onemogućili sebi bijeg, ostajući okruženi i sabijeni
na nekoliko planinskih vrhova i malom platou mjesta po imenu Jablanica. Očekivao se
iznuđeni frontalni sudar sukobljenih snaga.
Međutim, početnu radost sila Osovine zamijenio je ružan san. Inžinjerijske jedinice Glavnog Štaba NOVJ u toku noći izgrađuju pomoćni,improvizovani most, uz već srušeni jablanički most.
Ratnom varkom težišta proboja inapada partizanskih snaga u pravcu Gornjeg Vakufa, već u toku noći došlo je do predmetaizučavanja vojnih akademija svijeta, umjesto sukoba, došlo je do epohalnog povlačenja i proboja partizanskih jedinica, zajedno sa ranjenicima na drugu (lijevu) stranu Neretve, gdje je došlo do nenadanog uništenja dijela, od 3000-5000 ujedinjenih ustaško-domobranskih i srpsko-crnogorskih četničkih snaga koji su već slavili pobjedu.
Njemačke i italijanske trupe dva dana kasnije, nalaze prazan i od ljudi napušten prostor doline Jablanice. U toku narednih borbi na širem području Glavatičeva, Nevesinja i Kalinovika, uništena je glavnina četničkih snaga (ukupno 15.000), od čijeg poraza se četničke snage neće oporaviti do kraja rata, a niti predstavljati ozbiljne snage sposobne suprotstavljanju na strategijskom nivou. Umjesto uništenja, snage NOVJ imale su još veću slobodnu teritoriju, nego što su je imale prije početka zimske ofanzive Vajs.
Poslije bitke na Neretvi partizanske jedinice Slovenije i Hrvatske sve više ugrožavaju pozadinu snaga sila Osovine, što će ostati do završnih operacija konačnog oslobođenja Jugoslavije.
Umjesto zaključka
U bitki na Neretvi, kao i u svim operacijama NOVJ, učestvovali svi narodi Jugoslavije, što
potvrđuje i lista narodnih heroja. To je krvava priča o otporu protiv nadmoćnijeg protivnika, priča o kombinovanim borbama u okruženju – u kojima se naizmjenično primjenjuju “napad, odbrana, povlačenje” – dok se u izuzetno teškim uslovima za ratovanje – uporedo vodi bitka za ranjenike, (‘ranjenike ne smijemo ostaviti’).
To je i jedina bitka sa prostora Balkana koja se stručno i pomnije proučava na većini vojnih akademija i instituta svijeta. Sa tom bitkom NOVJ i razmjenom zarobljenika, među kojima je bilo njemačkih i italijanskih generala, NOVJ postaje ravnopravni protivnik zaštićen Ženevskom konvencijom.
General Leer je izvijestio Hitlera, „da je Draža Mihailović glavni i odgovani krivac za propast
operacije Vajs i da je kao vojni komandant zatajio“.
Početkom marta, osnivaju se inicijativni odbori Zemaljskih vijeća narodnog oslobođenja po regionima, da upravljaju sve većim brojem Narodnooslobodilačkih odbora, kao i da vrše pripreme za prva zasjedanja.
Operativne grupe partizanske vojske, Glavnog Štaba NOVJ, krajem marta 1943. ovladavaju
istočnom Hercegovinom i sa ranjenicima izbijaju na rijeku Drinu u Bosni, odakle jedan dio
snaga odlazi u Sandžak, a drugi u pravcu Foče. Pouka bitke, postaće uskoro poruka i
krilatica drugim armijama svijeta: “Svaki onaj koji je ranjen, ne smije biti ostavljen!”
U cjelini
Za izvođenje operacije ,,Vajs-l” bila su predviđena dva korpusa ukupne jačine 95.000
vojnika: nemački korpus „Kroatien”, sastava 369. legionarska, SS „Princ Eugen”, 714. i 717. posadna divizija, jedan puk 187. divizije i dva domobranska zdruga, jačine oko 57.000
vojnika, koji je trebalo da koncentrično dejstvuje sa linije Karlovac – Glina – Kostajnica –
Bosanski Novi – Prijedor – Sanski Most; italijanski 5. Armijski korpus, sastava divizije ,,Re”,
„Lombardija” i „Sasari”, oko sedam ustaških i domobranskih bojni i jedna grupa četnika,
jačine oko 38.000 vojnika, trebalo je da koncentrično dejstvuje sa linije Ogulin – Vrhovine.,
Gospić – Otočac.
Za podršku tih snaga iz vazduha predviđeno je 14 eskadrila avijacije sa ukupno oko 150-200 aviona.
Neposredno pred početak operacija ,,Vajs-l” glavnina NOV i POJ bila je raspoređena u tri
osnovne grupacije:
– 1. hrvatski korpus, pod komandom Ivana Gošnjalca i Vječeslava Holjevca, sastava: 6. lička, 7. banijska i 8. kordunaška divizija, 6. i 14. primorsko-goranska brigada, Lički, Banijski i Kordunaški partizanski odred, ukupno 10 brigada i tri partizanska odreda – 15.500 boraca;
-1. bosanski korpus, pod komandom Koste Nađa i Osmana Karabegovića, sastava: 4. i 5.
krajiška divizija, 9. i Kombinovana (10) brigada i 3. krajiški partizanski odred, ukupno
devet, brigada i dva partizansak odreda — 11.500 boraca, što ukupno iznosi oko 27.000
boraca;
Operativna grupa divizija (1. i 2. proleterska i 3. udarna divizija), pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba, imala je oko 14.000 boraca. Ukupna jačina u ove tri grupacije
iznosila je oko 41.000 boraca.
Dejstva su se odvijala na teritoriji oko 13.000 km2, čija je kružna operacijska osnovica, elipsastog oblika, bila dužine oko 350 km. Osa po kojoj je trebalo preseći slobodnu teritoriju imala je dužinu oko 240 km. Nastupanje se izvodilo po operativnim i taktičkim pravcima, uz obostranu kontrolu međuprostora.
Obilježavanje godišnjice bitke na Neretvi i danas privlači na desetke tisuća ljudi, antifašista i poklonika požrtvovane borbe za ranjenike sa jasnim porukama da borba još nije gotova i da fašizam još uvijek nije pobijeđen, uzvikujući: „Smrt fašizmu, sloboda narodu!
Broj mrtvih na strani snaga NOV i POJ je 6000 mrtvih i 2000 zarobljenih, dok je na strani
snaga sila Osovine bilo 635 mrtvih i 101 nestalih njemačkih vojnika, 2.000 mrtvih četnika,
1580 mrtvih talijanskih vojnika i 25 oficira, a zarobljeno 956 italijanskih vojnika i 18 oficira.
Johann Fortner, njemački zapovjednik 718. divizije Wehrmachta, pao je u zarobljeništvo
1945 godine. U FNR Jugoslaviji optužen je za krivično djelo ratnog zločina. 1947. izrečena je smrtna presuda, koja je iste godine i izvršena. Po događajima iz ove bitke, 1969. godine
snimljen je film Bitka na Neretvi sa internacionalnom glumačkom postavom. Film je bio
kandidovan za prestižnu filmsku nagradu Oskar u kategoriji za najbolji strani film.
