DALMATINCI CRNOGORCI BOSANCI…
Kad su u novembarskim svečanostima povodom godišnjice oktobarske revolucije u Glamoču jedinice Desete, Pete i Prve brigade imale svoje smotre neposredno pred njihov ulazak u sastav Treće udarne divizije, koja je organizovana naredbom druga Tita od 9.
novembra 1942. na prostranom jugoslovenskom ratištu su partizanski odredi i bataljoni, udarne i proleterske brigade, dvije proleterske divizije i dva udarna korpusa, Prvi bosanski i Prvi hrvatski, vodili žestoke borbe s neprijateljevim snagama i ujedno znatno proširivali slobodnu teritoriju, od kojih je samo »Bihaćka republika« zahvatala cjelovit prostor od 48 000 kvadranih kilometara.
Bilo je to vrijeme kad su u Vojnu školu NOV i POJ stigli prvi slušaoci bataljonskih kolona, kad Adolf Hitler, komandant Jugoistoka general Aleksandar Ler i poglavnik Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelić u Glavnom stanu vođe Trećeg Rajha začeli prve pripreme nove, dotad najveće, okupatorske ofanzive protiv »Titove države«, kad su savezničke snage kročile na tle Alžira i Maroka, kad su u Rijeci četničke vođe s italijanskom Višom komandom oružanih snaga »Slovenija-Dalmacija« još čvršće usklađivali svoja dejstva protiv Narodnooslobodilačke vojske.
Kad je generalni sekretar KPJ obavijestio Kominternu o obrazovanju osam divizija i o predstojećem zasjedanju AVNOJ-a (nakon čega je stigao odgovor da na tom skupu treba zaobići pitanje ukidanja monarhije i parole o repubilci, da se ne govori o »nekakvoj vladi« ili da se skup suprotstavlja izbjegličkoj vladi Kraljevine Jugoslavije u Londonu), vrijeme kad je Crvena armija krenula u moćnu protivofanzivu u području Staljingrada, kad je vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito i s govornice Prvog zasjedanja AVNOJ-a obilježavao puteve sve šireg i odlučnijeg revolucionarnog usmjerenja naroda i narodnosti Jugoslavije.
Tad, na novembarskim smotrama 3222 borca triju udarnih brigada i Artiljerijske baterije, Poljske bolnice, Štabnog voda, Voda za vezu i Pionirskog voda, i Muzike, 27 glazbara divizije, koja će krajem rata imati čak 10000 boraca, komandant i komesar Treće udarne
divizije, narodni heroj Pero Ćetković i Radomir Babić.
Znali su da pred sobom imaju prekaljene jedinice i moralno postojane borce, mahom komuniste i skojevce, jer i jedan i drugi bili su u tim brigadnim kolonama: i Pero, tridesetpetogodišnji kapetan I klase u bivšoj jugoslovenskoj vojsci koji se u aprilskom slomu sa svo- jih pedeset vojnika probio od Sušaka do Crne Gore i koji je s dužnosti komandanta Lovćenskog bataljona Prve proleterske brigade došao za prvog komandanta Prve dalmatinske, gdje je njegov otac Tomo, učesnik balkanskog i prvog svjetskog rata, bio najstariji borac u brigadi, i Radomir Babić, student i član KPJ od 1933, komandant odreda »Bijeli Pavle« i Zetskog odreda, koji je bio prvi politički komesar Pete crnogorske brigade.
Svaka brigada je tih dana imala, pored pušaka, po 33 automatska oruđa i jedan ili dva bacača, a borci sa slabom odjećom i obućom »jedva zadovoljavajuću ishranu«.
Prvom dalmatinskom rukovodili su komandant Božo Bilić Marijan, španski borac i obućarski radnik, ranije komandant Srednjedalmatinskog partizanskog odreda i zamjenik komandanta brigade, politički komesar Ante Kronja Čenčo, šibenski radnik i partijski rukovodilac u štabu operativne zone, zamjenik komandanta Peko Bogdan, koji će kasnije biti jedan od rukovodilaca
Desete hercegovačke brigade, zamjenik komesara Vlado Šćekić, student i član KPJ od 1937. godine, kao i drugi iz štabova i komandi četiri bataljona, u kojima je bilo oko 1200 boraca, među kojima 300 članova KPJ i kandidata u vrijeme ulaska u diviziju. Bili
su to pomorci, seljaci, radnici, ribari, đaci, gotovo iz svih krajeva Dalmacije i svih profesija, ratnici kojima su prve borbe bile s ustaškim i italijanskim jedinicama oko Livna, Duvna i Sinja. Njihove bataljonske zastave bile su jedinstvene, onako kako su borci željeli i za što
su se borili punim srcem, pa i mnogim svojim grobovima rasutim širom zemlje:
Na jednoj strani zastave imali su hrvatsku trobojnicu s petokrakom zvijezdom i naznakom bataljona, a na drugoj srpsku trobojnicu s petokrakom crvenom zvijezdom, s borbenim geslom
»Smrt fašizmu – sloboda narodu!«
Takva je bila i brigadna, najveća zastava.
Petu crnogorsku vodio je u bitke narodni heroj Sava Kovačević, komandant koji je već bio legenda narodnooslobodilačkog rata, junak što i klonule i malo dušne vodi na juriš i u borbe prsa u prsa, politički komesar i narodni heroj Dragiša Ivanović, njegov zamjenik narodni heroj Andrija Mugoša, građevinski radnik i politički robijaš prije rata, zamjenik komandanta
Niko Jovičević, student i novinar u Beogradu i Sarajevu, borac srčan, dostojan da bude Savov prvi saradnik.
Među šest stotina boraca Pete crnogorske u vrijeme njenog ulaska u Treću diviziju stiglo je 450 Dalmatinaca i Bosanaca, nova mladost i nova snaga, da bi svi skupa, njih 1100, među kojima je bilo 600 članova KPJ i Skoja, krenuli u bitke širom zemlje, da bi na kraju
svoju boračku maršrutu, poput boraca Prve dalmatinske i Desete hercegovačke, označili i Ordenom narodnog heroja, Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom bratstva i jedinstva sa zlatnom zvijezdom.
Bila je to brigada koja je sa izvora rijeke Vrbasa poslala pismo svima u okolini o tome da od njene ruke i puske, »neprijatelju drhću zubi i hvata ga samrtna jeza«
»A najljepše kod njih je što nema riječi MOJE nego samo NAŠE, što se meni dopadaše«.
