Drugi napad i oslobodjenje Prozora
16-17 februar 1943.godine
Obavještavajući Treću diviziju da se oko Bihaća,Ključa, na području Podgrmeča i Korenice vode ogorčene borbe protiv njemačkih, italijanskih, ustaških i četničkih snaga, uz učešće snažne avijacije, Vrhovni komandant je naredio da se jedna brigada odmah uputi prozorskom kotlinom, a već istog dana (4. februara)javio je i Prvoj proleterskoj diviziji:
»Zadatak Prve, Druge i Treće divizije je od ogromne važnosti. Imamo opsežan plan, ali moramo raditi hitno.«
Drug Tito je već tad usmjeravao tok borbi u njemačkoj ofanzivi prema svojoj strategijskoj zamisli, jer je – nakon što je sredinom februara njena prva etapa završlila a da nijedna udarna brigada ili divizija nije uništena – na neprijateljevu ofanzivu odgovorio kontraofanzivom svih snaga NOV i POJ, posebno Operativnom grupom od pet divizija pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba. Ta udarna grupa divizija je težište ofanzive naših glavnih snaga prenijela prema Neretvi i dalje prema istoku, ka Crnoj Gori i Sandžaku.
Građani Prozora, gdje se ušančio izuzetno snažan i dobro utvrđen italijanski garnizon, našli su se 15. februara naveče u središtu žestokog okršaja i juriša Prve dalmatinske, Pete crnogorske i Desete hercegovačke brigade, čija su dva bataljona, Prvi i Četvrti, razapeli zamke i u dolini Rame obezbjeđujući pravac s istoka, od Rame i Jablanice.
Dok je sedam haubica pronalazilo bunkere i rovove oko Prozora, a Dalmatinci u osam osvojenih bunkera u bliskoj borbi trijebili neprijateljeve mitraljesce, tri hercegovačka bataljona su, prikovana između bunkera, pokušavala da nađu puteve koji bi ih doveli do centra grada. Jednu jarugu, nakon što su presjekli četiri reda žica i izbjegli posijane mine, zapazili su Mostarci i odmah krenuli, potrbuške, između bunkera.
»U toj jaruzi pogodi metak Mehu Trbonju, koji je vodio naprijed bombaše, priskočim mu i sa još jednim drugom izvučem komandira iz spleta žica i bunkera, gdje nešto kasnije stigoše i drugi bombaši. Stigli su kivni što im nije uspio prodor u centar grada, mada su zapalili štalu iza prve linije odbrane. Ostali su zajedno sa nama zalegli i obasjani mjesečinom, valjda zadovoljni samo toliko što smo otkrili dobar kanal za prodor u
grad«, prisjećao se te noći Abdulah Lugić, koji je u drugoj noći napada, kao i svi u diviziji, dobro znao za Titovu poruku da Prozor te noći mora biti oslobođen.
Druga noć je bila tamna i kišna, a sa razapetih žica oko bunkera prazne limene kutije od konzervi klepetaju pri svakom dodiru. S večeri, po kiši, na konju dođe Vlado Šegrt u naš Peti bataljon i tako, s konja, doziva Pavla Vukoja, komandanta bataljona:
‘Spremaj se, Pavle! Noćas Prozor mora pasti!’
U tom paklu od čelika, kad se splet rafala pomjerio ka centru grada i oko izdvojenh vatrenih tačaka, pred tek osvojenim bunkerom, gledam, trojica sahranjuju bombaša Nikolu Pažina, koji je prethodne noći ostao pokošen rafalom. Te druge prozorske noći poginuo nam je i komandant bataljona, sjeća se komesar Druge čete Petog bataljona Ante Krezo, koji dobro pamti i ogromne količine hljeba, sira, konzervi, šećera, cigara, duvana i rublja koje
iznesoše intendanti na našem putu za Ramu, kad se uzimalo koliko se moglo ponijeti.
Na kosi iznad jaruge kuda su se probijali Mostarci,vukli su se naprijed, noseći ponjave, sjekire i krampe za kidanje i savlađivanje bodljikavih žica borci Prve čete Drugog bataljona, pretežno Nevesinjci, čiji je komandir Đoko Pašajlić za trenutak zastao osmatrajući kuda i kako da četu provede dalje, kako da izvrši zadatak a da ne padnu uzaludne žrtve.
Valjda upravo zbog toga što su znali njegovo uporno nastojanje da svojom nesmotrenošću ili slabim komandovanjem ne uslovi nijednu nepotrebnu žrtvu, njegovi zemljaci su ga na javnom skupu i izabrali za komandira čete narodne vojske u Zovom Dolu, a potom i partizanske, pa za predsjednika Sreskog NOO za Nevesinje, da bi nakon povlačenja iz Hercegovine, gdje je ostavio ženu i dvoje djece, na Zelengori postao komandir voda, a njegov politički delegat Sava Medan, prvi komunist u Jugoslaviji koji je u maju 1929. osuđen na robiju na osnovu tek donesenog Zakona o zaštiti države, španski borac i prvi rukovodilac Vojnog komiteta u Hercegovini, kasnije politički komesar bataljona.
Njih dvojica su rukovodili vodom sve dok čete i bataljoni nisu ojačali, kad je Medan nastavio borbu kao partijski radnik, a Đoko Pašajlić ostao u brigadi. Kao komandir čete, s komesarom Vojom Gušićem, što pogibe na Sutjesci kao komesar Četvrtog bataljona, svoje borce poveo je u napad na Prozor, preko kose osute bunkerima i rovovima, uzalud pozivajući njihove branioce da odlože oružje, zvali su ih na italijanskom jeziku
»Abasole arma«, kako su to učili neposredno uoči borbe.
»Tad, s lijeva, začuh gromoglasnog Sava Kovačevića – pita koja je to vojska zastala između bunkera. Znam za Titovu depešu i za već toliko puta provjerene velike borbene mogućnosti moje čete, pa smireno i da lje osmatram i tražim puteve prolaza, prilazimo žicama i siječemo ih, pa se u nekoliko skokova sjurismo u jedan, pa drugi bunker. Zatražim da se privuče i protivkolac za neposredno gađanje bunkera koji se ispriječio pred nama .. .
I tako, Prozor je pao, a nedaleko od mene poginuo i komandir baterije Dušan Dašič«, priča mi onomad komandir Pašajlić, koji je s četom prošao i petu ofanzivu, da bi se novembra 1943. kao vijećnik našao i na Drugom zasjedanju Avnoja i Prvom zasjedanju Zavnobiha u Mrkonjić-Gradu. Ali do tog novembarskog zasjedanja morale su se savladati mnoge noći potpunog žrtvovanja, poput ovih prozorskih, kad su i Crnogorci u svoj streljački stroj dovukli topove da bi uništili četiri posljednja bunkera. S njima su bili borci Treće krajiške brigade, njena dva bataljona koja je drug Tito poslao da bi u drugoj noći napada ubrzali
prodor u grad.
»Ovi bataljoni vode sad borbe u gradu oko kuća koje je neprijatelj organizovao za odbranu«, javio je drugu Titu 17. februara u 8 časova izjutra komandant divizije, kao i to da je i Mostarski bataljon Desete briade »takođe upao u grad«, da je Drugi hercegovački ataljon zauzeo skladiste, »gdje je nađeno mnogo municije i opreme«, da je Peti ovladao Hadžimulinim gajem, da na sektoru Desete »neprijatelj daje otpor još iz Kule i iz sreskog načelstva«, ali »oni su privukli protivkolski top i po rasvanjivanju razbiše ove otpore«.
I upravo dok je komandant divizije pisao izvještaj drugu Titu da od Prve dalmatinske još nije dobio vijesti, ali daj e »po vatri koja se mogla uočiti sa osmatračnice« vidio da je »vrlo brzo prodrla u grad«, da taj izvještaj piše na osnovu podataka u 4. časa ujutru, stigli
su kuriri i komandant je dopisao:
»U ovom trenutku primili smo izvještaj od Dalmatinske brigade kojim je potvrđena naša pretpostavka. Dosada nema mnogo mrtvih…«
Nepuna dva sata kasnije, 17. februara u 9,30 časova, komandant Cetković je poslao Titu novi izvještaj:
»Naše jedinice zauzele su Prozor i konačno okončale borbu jutros u 8 časova. Hercegovačka brigada nasta vila je gonjenje malih grupica niz dolinu rijeke Rame. Inače, neprijatelj je potpuno uništen… Sve se prebrojava, pa ćemo najhitnije izvijestiti…«
Slijedećeg dana komandant je već mogao Vrhovnom štabu poslati iscrpne informacije o zauzimanju grada, pa i o tome da su u prvom neuspjelom napadu, izvršenom 15. februara naveče, uglavnom zbog snažne odbrane, Crnogorci i Hercegovci ostali prikovani između bunkera, a Prva dalmatinska izbila na ivicu grada.
Ako je to tako bilo prve noći, tokom drugog noćnog napada sve tri brigade su uspjele »da na juriš zauzmu bunkere, unište njihovu posadu i da se probiju kroz međuprostore i upadnu u varoš«, gdje je poginulo 350 italijanskih vojnika i 150 zarobljeno, ostavivši cjelokupno naoružanje i pune magacine municije i hrane. Divizija je imala 23 mrtva i 117 ranjenih.
Toga dana, 18. februara, drug Tito je poslao radiogram štabu Druge proleterske divizije:
»Prozor oslobođen jučer; ratni plijen ogroman: 5.000 haubičkih udarnih granata i 3 vagona puščane municije, 4 haubice, 2 protuavionska topa. Vašu municiju otpremajte prema
Rami… Hercegovačka već napada Ramu.«
