Operacija Nedelja pacova ( Operacija Ratweek )
septembar 1944. godine
Operacija Nedelja pacova ( Operacija Ratweek ) je bila saveznička operacija bombardovanja nemačkih snaga i komunikacija u okupiranoj Jugoslaviji.
Operacija Ratweek zajednički su izvele krupne snage savezničkog vazduhoplovstva i posebno dodeljene snage NOVJ protiv za Nemce vitalnih komunikacija u Jugoslaviji tokom prve nedelje septembra 1944. Cilj operacije bio je otežavanje položaja, smanjenje borbene moći, i posebno onemogućavanje manevrisanja nemačkih snaga na Balkanu.
Operacija Ratweek je izvedena sa velikim uspehom. I nakon okončanja operacije, snage NOVJ u sadejstvu sa savezničkim vazduhoplovstvom nastavile su sa uspehom ovaj pritisak. Time je nemačka komanda onemogućena da manevrom upotrebi svoje snage iz Grčke na susednim evropskim ratištima. Nemcima je onemogućeno marševsko manevrisanje – njihove snage u pokretu su razdvojene na mnogo grupa, vezane za položaje i naterane na dugotrajno probijanje pod borbom.
Ova izolacija krupnih nemačkih snaga omogućila je brzo oslobođenje Srbije, uspešno izvođenje Beogradske operacije i forsirano napredovanje Crvene armije u južnu Mađarsku, što je bilo od velikog značaja za okončanje rata u Evropi.
Usled masovne upotrebe teških bombardera operacija je prouzrokovala znatne civilne žrtve.
Još 1942. godine, četnički vođa general Mihailović je tražio bombardovanje nemačkih položaja u Srbiji i Beogradu, ali tada još nije bilo uslova za takva saveznička dejstva.
Tokom 1944. saradnja NOVJ i zapadnih saveznika brzo je napredovala. Osim snabdevanja oružjem i ratnim materijalom, te evakuacije i zbrinjavanja ranjenika, tokom godine sve više se nametala potreba i za raznim vidovima borbenog sadejstva savezničkog vazduhoplovstva i, uz organizacione teškoće, i ovo borbeno sadejstvo počelo je polako napredovati.
Saveznici su tokom 1944. imali program strateškog bombardovanja za koje su dodeljivali znatne vazduhoplovne snage, i koji je obuhvatao i teritoriju Jugoslavije. Za saradnju sa NOVJ dodeljene su znatno manje snage (više u članku Balkansko ratno vazduhoplovstvo).
Početkom 1944. Saveznici su definitivno napustili Mihailovića imajući prvenstveno u vidu vojnu korist koju mogu da dobiju od NOVJ. Dejstva na komunikacije u Jugoslaviji – s obzirom na neposredno susedstvo italijanskog ratišta i perspektivu iskrcavanja na Balkanu – bila su trajan saveznički interes. Ovaj interes ostvarivan je saradnjom BAF-a sa lokalnim formacijama NOVJ i povremenim slučajevima saradnje sa krupnijim vazduhoplovnim formacijama Saveznika.
Međutim, razvoj situacije tokom leta 1944. stvorio je potrebu da se ova zajednička aktivnost znatno ojača i da joj se da veći značaj. Naime, Nemci su na Balkanu držali krupne efektive (Armijska grupa F sa 600-700.000 nemačkih vojnika). Razvoj operativne situacije činio je sve verovatnijim izvlačenje nemačkih efektiva iz Grčke radi njihove upotrebe na susednim ratištima. Tako je stvoren plan da se upotrebe snage NOVJ za jednu veliku zajedničku operaciju sa ciljem sprečavanja Nemaca da to ostvare.
Plan operacije
„Iz različitih izvora, sve upornije su se javljale glasine da Nemci nameravaju da se povuku sa Balkana, da prekinu i smanje svoje gubitke i da se povuku na pogodniju za odbranu liniju fronta na severu. Ukoliko se ne želi da se rat u Evropi nepotrebno produži, onda je od izuzetnog značaja da se Nemci spreče da neometano sprovedu svoju nameru. Koristivši se time što su mi general Vilson i Tito bili tako reći nadohvat ruke, odmah sam obojici izneo plan kojim bi se osiguralo da se, u slučaju povlačenja, izvuče što manje Nemaca. Ovaj plan je nazvan operacija “Retvik”. Ja sam predložio da u periodu od jedne nedelje, koji treba da se poklopi što je moguće više sa očekivanim početkom nemačkog povlačenja, partizani na kopnu, a saveznici na moru i iz vazduha izvrše čitav niz pažljivo planiranih i koordiniranih napada na neprijateljeve komunikacije širom Jugoslavije.“
Plan je osmislio britanski general Fitzroy MacLean, vojni predstavnik pri Vrhovnom štabu NOVJ. On je predviđao istovremenu masivnu upotrebu savezničkog strateškog vazduhoplovstva i krupnih snaga NOVJ protiv infrastrukture, ključnih objekata i strateških pozicija na komunikacijama kroz Jugoslaviju. Meklejn je svoj plan predstavio savezničkom Komandantu Sredozemlja, generalu Vilsonu, koji ga je prihvatio. Prilikom sastanaka premijera Čerčila i komandanta Vilsona sa Titom u Italiji između 6. i 14. avgusta, dobijena je i Titova saglasnost za ovaj plan.
„Čitava Jugoslavija je podeljena u sektore; partizanski komandant i britanski oficir pri njegovom štabu bili su odgovorni za svaki sektor i na taj način su podeljeni ciljevi. Svaki cilj, kao na primer most, vijadukt ili železnički čvor, koje je neprijatelj čvrsto držao i koje partizani ne bi mogli napasti sa mnogo izgleda na uspeh, povereni su Kraljevskom ratnom vazduhoplovstvu ili teškim bombarderima američkog ratnog vazduhoplovstva. Tamo gde su bile potrebne veće količine jačeg eksploziva ili municije, organizovano je posebno dopremanje materijala. Isto tako sačinjeni su i planovi za taktičku i strategijsku podršku iz vazdušnog prostora, u trenutku kada to bude potrebno partizanskim jedinicama.“
Početak Operacija Ratweek zakazan je za 1. septembar 1944. Vrhovni komandant NOV i POJ Tito izdao je 17. avgusta posebna naređenja svim štabovima korpusa i glavnim štabovima Srbije, Hrvatske, Slovenije i Makedonije, specifikujući svakoj formaciji pojedinačno objekte i komunikacije koje treba da napadne, rangirane prema prioritetu od 1 do 4
Jedna specifična okolnost izdvaja ovo Titovo naređenje od ostalih. Naime, ono je distrubuirano savezničkim, a ne jugoslovenskim, radio-vezama. Primljeno je od savezničkih oficira za vezu na terenu pri komandama korpusa i glavnim štabovima NOVJ, koji su ga zatim uručili komandantima NOVJ kojima je upućeno. To sugeriše da su Saveznici bili svesni da je radio-saobraćaj štabova NOVJ nebezbedan i da su Nemci u stanju da ga dekodiraju. Usled ovog neuobičajenog puta uručivanja naređenja, Tito je poslao svim komandama depeše u kojima potvrđuje verodostojnost naređenja i zahteva da se postupi po njemu.
Početak nemačke evakuacije
Iz dokumenata nemačkog generala transporta za Jugoistok vidi se da je operacija Ratweek izvedena tačno u vreme početka evakuacije nemačkih trupa ka severu:
- transport 4. SS policijske okl-gren. divizije počeo 21. avgusta 1944.
- transport 11. Luftwaffen-Feld divizije počeo 1. septembra 1944.
- transport 18. SS policijskog puka divizije počeo 13. septembra 1944.
- transport 117. Jäger divizije počeo 19. septembra 1944.
„Pod zaštitom napada, partizani su se sa eksplozivom probili do pruge i tu ga postavili. Zatim su ga aktivirali i kroz trenutak grmljavina i prasak jedne eksplozije za drugom zaglušio je bitku. Eksploziv je postavljen ispod nekoliko malih mostova i odvodnih kanala duž pruge. Sada, da bi dovršili zadatak, partizani su počeli da dižu u vazduh duže deonice pruge. Zatim su naslagali u gomile pragove i zapalili ih i oni odjednom blesnuše. Neko je pronašao jedan furgon i zapalio, odgurnuvši ga niz prugu ka Leskovcu. Proći će dosta vremena pre no što se ovaj deo na pruzi Beograd — Solun ponovo osposobi za saobraćaj. Neprijateljeve snage u Grčkoj, ako žele da se probiju, moraće da se kreću drumom ili morem, što bi, u svakom slučaju, bilo veoma rizično.“
NOVJ je za ovu operaciju angažovala impresivne snage: 8 korpusa i 4 operativne zone NOVJ (24 divizije i 1 operativna grupa sa 79 brigada i 62 odreda, sa oko 120.000 ljudi). Saveznici su sa svoje strane angažovali takođe krupne snage: osim Balkanskih vazduhoplovnih snaga, za ovu operaciju dobijene su i snage američke 15. vazduhoplovne armije (engl. USAAF 15th Air Force).
Opšti taktički obrazac dejstava sastojao se u tome da su savezničke vazduhoplovne snage imale da napadaju važne objekte tokom dana, dok bi snage NOVJ nastupale uglavnom noću. Time se postizala dvostruka korist:
Osovinske snage bile bi izložene pritisku praktično neprekidno, što bi ih onemogućilo u reorganizaciji i popravljanju oštećenja.
Bombardovanje je trebalo da oslabi osovinsku odbranu, što je predstavljalo olakšavajuću okolnost za snage NOVJ u taktičkim napadima radi zauzimanja utvrđenih tačaka.
Tokom 1. i 2. septembra 400-500 bombardera B-24 i B-17 bombardovali su odabrane ciljeve u Jugoslaviji, kao što su: železnički most u Kraljevu, železnički most u Mitrovici, mostovi u Beogradu i Novom Sadu. Narednih dana nastupilo je naoblačenje, tako da se intenzitet dejstava smanjio, dok 5. septembra uopšte nije bilo vazdušnih napada. Oni su obnovljeni 6. i 7. septembra.
„Pod zaštitom protivnapada, Nemci su očajnički pokušavali da oprave prugu, ali nisu računali na Balkanske vazduhoplovne snage. Kad god smo primili izveštaj da su na prugu izašli radnici, depešom smo dostavljali lokaciju u Bari i za nekoliko časova naši lovci već bi se našli na licu mesta.“
Sadejstvujući u operacija Ratweek, snage NOVJ su, prema zbirnim podacima štabova NOVJ, tokom ovih sedam dana zauzele 8 naselja i 49 železničkih stanica, porušile prugu na 73 mesta, a zarušile na 1.003 mesta, zarušile ceste na 100 mesta, porušile 97 mostova i 83 propusta, uništile ili oštetile 12 lokomotiva i 318 vagona i 5 oklopnih vozova, a zapalile 35 vagona. Pored toga, porušeno je 77 -{km}- telegrafsko-telefonstkih linija, uništeno 37 bunkera, a u borbi ubijeno 4187, a zarobljeno 5.782 neprijateljska vojnika[10].
S obzirom da su se ova kombinovana dejstva pokazala veoma efikasnim, nakon 7. septembra nastavljena su, doduše u smanjenom obimu, ali uz puno korišćenje taktičkih iskustava. Naročito se uspešno pokazalo kombinovanje dnevnih dejstava vazduhoplovstva sa noćnim dejstvima trupa na zemlji na nemačke kolone u pokretu.
Rezultat operacije
Rušenje osovinskih komunikacija je gotovo paralisalo pregrupisavanje nemačkih snaga sa juga na sever, za suprotstavljanje Crvenoj armiji. Na primer, 117. lovačka divizija je ukrcana 19.9. kod Atine u 44 voza i upućena za Beograd. Posle dvadeset dana puta, teškoća, rušenja, borbi, 8. oktobra je do Beograda stiglo samo 17 vozova, dok se masa divizije još uvek nalazila zaglavljena u oblasti Skoplje – Solun.
Pored neposrednog taktičkog dobitka, mnogo je značajniji bio dalekosežni uticaj na balkansku i evropsku ratnu pozornicu. Suočen sa neophodnošću izvlačenja svojih trupa iz Grčke i njihovog angažovanja protiv nastupajuće Crvene armije, nemački Komandant Jugoistoka ovako je opisao porazne efekte ove operacije i narednih dejstava na svoje snage:
„Treba, konačno, smatrati pogreškom klasifikaciju toga neprijatelja kao “banditskog protivnika” a borbi koje se vode protiv njega kao “rat protiv bandi”. Radi se, izuzimajući novoformirane jedinice, o operativno i taktički dobro vođenim, teškim oružjem do zavidne mere naoružanim grupacijama snaga, koje se odlikuju dinamikom koju ne treba potceniti i čija brojnost stalno raste. Nisam naklonjen grešci da neprijatelja precenim, jer su upravo sadašnje borbe, sa uspesima i gubicima na obe strane, objektivna osnova za procenu. Zadatak ovog unutarnjeg neprijatelja je takođe uništenje svih Nemaca, to je njegov krajnji cilj. Za postizanje toga cilja njegovo glavno sredstvo je otežavanje, odn. sprečavanje pomeranja nemačkih snaga, naročito prema severu, jer bi time Nemci mogli postići koncentraciju svojih snaga kojoj se on u datom slučaju ne bi mogao odupreti. U stvari, Tito je već uspeo da, u sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, skoro potpuno paralizuje odvijanje železničkog saobraćaja iz Grčke prama Beogradu, da trupe koje su vršile pomeranja rasparča na velikim odstojanjima i da ih mnogostruko veže, kao i da u najvećoj meri teško poremeti saobraćaj cisterni i dovoz uglja prema jugu, te da skoro ukoči transporte evakuacije.“
Član britanske vojne misije u Jugoslaviji Basil Davidson ocenjuje operacija Ratweek kao “čuvenu operaciju” kojom je za čitavu sednicu paralizovan pokret neprijateljskih snaga na praktično svakom kraju Jugoslavije, od Slovenije do Makedonije.
Za razliku od Aprilskog rata 1941, kada nemačkim kolonama ni na jednom pravcu nastupanja u Jugoslaviji nije bilo potrebno više od 2-3 dana, proboj Armijske grupe E iz Grčke potrajao je puna četiri meseca. Proboj je počeo 1. septembra 1944, a njeni prednji ešeloni (11. poljska vazduhoplovna i 41. tvrđavska divizija) pojavile su se na Sremskom frontu 7. decembra, dok je 21. armijski korpus izvučen iz okruženja tek početkom januara 1945. Prilikom ovog proboja Armijska grupa E izgubila je najveći deo teškog naoružanja i motorizacije, a naneti su joj i znatni gubici u ljudstvu, tako da više nije predstavljala respektabilnu silu kao pre.
Civilne žrtve
Saveznička bombardovanja u Jugoslaviji bila su i ostala predmet sporenja i različitih ocena, usled znatnih civilnih žrtava. Najveći deo tih bombardovanja izveden je prema savezničkom planu strateškog uništavanja resursa kojima se Osovina koristi. S druge strane, neka bombardovanja bila su neposredno povezana sa taktičkom situacijom u Jugoslaviji. To se naročito odnosi na akcije u okviru operacija Ratweek.
Najpoznatiji slučaj ove vrste je bombardovanje Leskovca 6. septembra. To je nesumnjivo bio loše izveden poduhvat, s obzirom na brojne civilne žrtve. I sam autor zamisli za operaciju, general Meklejn, koji se prebacio u Srbiju da bi na licu mesta pratio tok i učinke operacije, i koji je gledao bombardovanje Leskovca sa obližnjeg visa, izrazio je rezervu i neku vrstu žaljenja:
„Sledeći dan, prvi dan operacije “Retvik”, osvanuo je vedar i lep. Borba koja se vodila prošle noći bila je završena. Neprijatelj se povukao, ostavivši partizane na grebenu i sada je sve bilo mirno. Napad na prugu bio je planiran za tu noć. Partizani su imali da napadnu dve tačke na pruzi, jednu severno i drugu južno od Leskovca, da tamo dignu mostove u vazduh i razore što je moguće veći deo pruge. Sam Leskovac, sedište jakog nemačkog garnizona u kome se, prema onome šta je do nas dopiralo, nalazilo dosta oklopnih jedinica, trebalo je da bude prepušten savezničkim vazduhoplovnim snagama. Pored štete koju napad iz vazduha može da nanese transportu i objektima, on će, kako smo mislili, pokolebati i moral mešovitog nemačkog i kvislinškog garnizona, oslabiti ga i tako olakšati izvođenje partizanske akcije na prugu te iste noći. Dok smo doručkovali, vodnik Kembel je dotrčao sa brega, gde je postavio radio-stanicu, sa veoma hitnom porukom. Bila je od Bila Eliota. Izviđanjem iz vazduha, rekao je, potvrđeno je prisustvo jake koncentracije oklopnih snaga i motornih vozila svih vrsta u Leskovcu i stoga je odlučeno da se pošalju teški bombarderi. Jedinica od pedeset tvrđava napašće Leskovac u pola dvanaest.Nismo očekivali napad takvih razmera. Izgledalo je kao da se koristi kovački čekić da bi se skrcao orah. Do sada veliki bombarderi veoma su se teško dobijali, jer su bili potrebni za velike ciljeve u Austriji i severnoj Italiji. Ali, očigledno, operacija “Retvik” izvršiće se kako treba, bar što se tiče savezničkih vazduhoplovnih snaga.
Kada se približio određeni čas, okupili smo se u grupici na bregu i iščekivali. Ugledavši nas kako očekujemo da se nešto desi, neke seljanke i jedan-dva starca iz sela pridružili su nam se gledajući isto tako preko doline. Kilometar-dva dalje opazili smo bele kuće u Leskovcu, na toplom jesenjem suncu. U drveću su cvrkutale ptice. Iz obližnje bare povremeno se čulo kreketanje žaba. Iz kukuruza je dopiralo zujanje bezbrojnih insekata. Teško je bilo zamisliti mirniji prizor. Iščekujući, pokušao sam da mislim na nemački garnizon i tenkovske posade, a ne na stanovništvo, sitne zemljoposednike, trgovce i železničare, starce, žene i decu, koji se ovoga trenutka, idući za svojim svakodnevnim poslovima kreću ulicama. Jedanaest i dvadeset, jedanaest i dvadeset pet časova. Još uvek se ništa nije čulo. Seljaci su se umorili od čekanja i počeli da se razilaze. U jedanaest i trideset, načelnik štaba pogleda na svoj veliki sat, koji je nosio na ruci, posmatrajući me radoznalo. Pitao sam se da možda nije nastala tehnička greška?
I onda, gotovo pre no što smo mogli da shvatimo, odigralo se sve. Začuo se zvuk motora, isprva jedva čujan, ubrzo prelazeći u grmljavinu i, podigavši glave naviše, ugledali smo na velikoj visini, niz za nizom, bombardere kako lete određenim putem, sa uglačanim krilima koja su se presijavala na suncu. Seljaci su počeli da ih prebrojavaju: šest, deset, dvadeset, trideset, nikad još nisu videli toliko aviona. Tvrđave su sad već bile nad svojim ciljem — i dalje od njega — kad nam se učini da se čitav Leskovac prosto diže u vazduh u tornadu prašine, dima i krša, a reski zvuk zagluhnu nam uši. Kad smo opet pogledali u nebo, tvrđave, još uvek strogo se držeći svog kursa, pretvoriše se u male srebrne tačkice u daljini. Za nekoliko sekundi zamro je zvuk njihovih motora i sve je oko nas ponovo bilo mirno, a tišinu je prolamalo samo kukanje jedne žene; ona ima, kako su rekli, rođake u gradu. Ono što je preostalo od Leskovca bilo je obuhvaćeno dimom; izgledalo je da gori nekoliko zgrada. Čak su i partizani bili potišteni. “
