Operacija Romanija – Druga neprijateljska ofanziva
Operacija Jugoistočna Hrvatska (njem. Unternehmen Südost Kroatien) bila je vojna operacija Sila Osovine protiv ustanika (partizana i četnika) u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj na prostoru istočne Bosne. Za oružane snage NDH operacija je imala naziv Operacija Romanija dok je u poslijeratnoj historiografiji komunističke Jugoslavije operacija bila zvana Druga neprijateljska ofenziva.
U toku jeseni 1941. ustaničke snage – šest partizanskih i pet četničkih odreda, koji su u toj oblasti još sarađivali sa partizanima – oslobodile su najveći deo istočne Bosne (teritoriju između reka Drine, Bosne i Spreče), ugrozivši neprijateljske garnizone, vitalne saobraćajnice i značajne privredne objekte u rudarskim i industrijskim revirima. Potkraj godine četnici su pojačali destruktivne aktivnosti, neprijateljski su konforntirali sa partizanskim jedinicama i preuzeli akcije da razbiju NOP.
Dolaskom Vrhovnog štaba sa tek formiranom Prvom proleterskom brigadom na teritoriji na kojoj su djestvovala dva Narodnooslobodilačka partizanska odreda (NOPO) – Romanijski i NOP odred „Zvijezda“, krajem decembra i prvih dana januara, suzbijena je umnogome četnička izdajnička delatnost, učvršćena slobodna teritorija, a partizanske snage konsolidovane i ojačane.[2]
Jačina okupatorskih snaga
Ocenivši da se, nakon razbijanja partizanskih snaga u zapadnoj Srbiji i uništenja tzv. Užičke republike, najjače ustaničko žarište nalazi u istočnoj Bosni, nemačka Komanda za jugoistok je rešila da sredinom januara preduzme ofanzivu širih razmera protiv ustaničkih (partizanskih i četničkih) snaga na toj teritoriji, s ciljem da ih razbije i ponovo uspostavi kontrolu na tom strateški bitnom području.
Zato je zadržana 342. divizija koja je, posle završenih jesenjih operacija u zapadnoj Srbiji, trebalo da bude upućena na istočni front. Njeno angažovanje u novoj operaciji u istočnoj Bosni bilo je omogućeno ulaskom bugarskih trupa u istočne oblasti Srbije i preuzimanjem okupacionih zadataka, čime su nemačke posadne divizije dobile mogućnost da se pregrupišu.
Pored 342. pešadijske divizije, kojoj je poverena glavna zadatak – nastupanje iz rejona Zvornika i Višegrada, u ovoj ofanzivi angažovana je i nemačka 718. divizija i 12 bataljona domobrana i ustaša – ukupno 33.000 vojnika, podržanih artiljerijskim, tenkovskim i vazduhoplovnim snagama.[1]
Jačina oslobodilačkih snaga
Partizanske i četničke jedinice koje su se nalazile na ovoj operacijskoj teritoriji (partizanske: 1. proleterska brigada i tri NOPO-a: Romanijski, Birčanski i NOP odred „Zvijezda“ – ukupno 5.000 boraca; četničke: Srebrenički, Vlasenički i Rogatički odred i Cerska brigada – ukupno oko 3.000 vojnika) bile su pretežito raspoređene prema neprijateljskim garnizonima i položajima, zatvarajući pravce koji su, duž komunikacija, vodili u unutrašnjost slobodne teritorije.
Dubok sneg i veoma niske temperature ograničavali su borbena dejstva samo u zahvatu komunikacija.
Pripreme za napad
Obavešteni o predstojećoj nemačkoj ofanzivi, četničke vođe su izrazile lojalnost nemačkim štabovima i svojim jedinicama izdale naređenja da napuste položaje i ne pružaju otpor. Ocenivši da partizanske snage ne mogu da se odupru nadmoćnijem neprijatelju, tim pre što su četničke jedinice napuštale položaje, unoseći dezorganizaciju i paniku i stvarajući uslove za brze prodore nemačkih jedinica.
Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (NOPOJ) rešio je da odustane od uporne odbrane slobodne teritorije i dao naređenje partizanskim jedinicama da primenom manevra, izvlačenjem ispod udara neprijatelja i smelim zabacivanjem u njegovu pozadinu i iznenadnim dejstvima na njegove bokove i zaštitnicu sačuvaju svoju živu silu, a neprijatelju da nanesu što veće gubitke.
Napad neprijateljskih snaga i kretanje partizanskih jedinica
Krajem januara 1942. godine, Prva proleterska brigada se na Romaniji našla opkoljena jakim njemačkim snagama. Komanda brigade donosi odluku o izvršenju opasnog, ali jedino mogućeg pokreta. Trebalo je proći pored Sarajeva, preko Igmana, prema oslobođenoj Foči.
Igmanski marš je izveden noću između 27. i 28. januara, po dubokom snijegu i velikoj hladnoći. Taj marš prema jugoslavenskim pričama postaje legenda, a četrdeset teško promrzlih boraca prebačeno je na liječenje u Foču, gdje su podnijeli nadljudske bolove amputiranja promrzlih dijelova tijela bez narkoze.
O maršu je snimljen i film – Igmanski marš.
Neprijateljske snage su prešle u napad 15. januara koncentričnim nastupanjem ka centru slobodne teritorije. Najjače snage, dva nemačka puka (397. i 399.) i jedan domobranski puk, napale su, uz snažnu podršku artiljerije, ustaničke položaje južno od Zvornika i Caparda.
Otporu Birčanskog partizanskog odreda pridružile su se i neke četničke jedinice do kojih nije stiglo naređenje njihovog štaba o nepružanju otpora nemačkim trupama. Jake neprijateljske snage, podržane bataljonom tenkova, slomile su otpor branilaca i, nadirući drumovima, zauzele Drinjaču, a narednih dana i Novu Kasabu i Šekoviće.
Četničke jedinice su se delom razbežale ili prebacile preko Drine u Srbiju, a delom predale, dok se Birčanski odred održao, povukavši se dalje od komunikacija. Njegovi delovi su u zoru 17. januara razbili u selu Petrovićima jednu domobransku četu, zarobivši 138 vojnika. Nastavljajući ofanzivu, nemački pukovi zauzeli su Bratunac, Srebrenicu i Vlasenicu, pripremajući se za dalji prodor ka Han-Pijesku i Romaniji, u susret snagama koje su nastupale iz Višegrada, Sarajeva i Kladnja.
U međuvremenu su i ostale neprijateljske snage izvršile brze prodore na slobodnu teritoriju: 398. puk iz rejona Višegrada ka Rogatici, u koju je ušao već 16. januara, 738. puk i četiri domobranska bataljona iz rejona Sarajeva i Pala, jednom kolonom ka Sjetlini i Rogatici, a drugom ka Romaniji, na koju su izbili 17. januara, a 750. puk iz rejona Tuzle, preko Kladnja, ka Olovu u koje je ušao 21. januara. Partizanske snage su ponegde pružale ozbiljniji otpor i usporavale nadiranje neprijatelja. Tako je do jačih borbi došlo kod Rogatice i Sjetline, te kod Mokrog i Stupara.
Da bi izbegao opasnost da se nađe u okruženju, Vrhovni štab je sa delovima 1. proleterske brigade preduzeo brzo izvlačenje iz rejona Srednje, gde ga je zatekla ofanziva, preko Romanije i Glasinca na Jahorinu i dalje ka Foči, koju je u međuvremenu oslobodio Durmitorski NOPO. Sprečena da se izvuče iz obruča istim putem, glavnina 1. proleterske brigade je krenula zaobilaznim, ali težim i rizičnijim pravcem preko reke Bosne, Sarajevskog polja i planine Igman da bi izbila u rejon Trnova i Kalinovika, na teritoriju koju je držao Kalinovički NOPO. Ovaj smeli pokret, poznatiji pod imenom Igmanski marš, koji je izveden pored samog Sarajeva i koji je zbog izuzetno nepovoljnih vremenskih okolnosti ušao u istoriju NOP-a, potpuno je iznenadio neprijateljske snage.
Neprijateljske snage su do 22. januara ovladale svim naseljenim mestima duž komunikacija i u njihovom širem zahvatu, ali je izostao uspeh koji su očekivali, odnosno partizanske jedinive su uglavnom sačuvale ljudstvo, izbegavši da budu uvučene u frontalne borbe i odolevši propagandi i delatnosti četnika. Veće gubitke pretrpeli su delovi 5. i 2. bataljona 1. proleterske brigade 21. januara u Pjenovcu i Bijelim Vodama, kada su bili iznenađeni od strane nemačkih skijaških odeljenja. U Pjenovcu je poginulo 59 partizana, 4 su ranjena i desetak ih je zarobljeno, a u Bijelim Vodama je poginulo 14 boraca i pet ih je ranjeno.
Druga faza neprijateljskog napada
Pošto su izvršile pregrupaciju, 9 nemačkih i 12 ustaško-domobranskih bataljona (oko 17.000 vojnika), od 29. januara do 4. februara izveli su operaciju protiv Ozrenskog NOPO-a na teritoriji između reka Bosne i Spreče, u trouglu Zavidovići-Doboj-Tuzla. Ozrenski odred, koji je imao oko 1.200 boraca, pružao je usprešan otpor, povlačeći se ka grebenu planine, a zatim je prešao u snažan protivnapad, odbacio neprijatelja i vratio izgubljenu teritoriju.
Završetak ofanzive
Nemačka ofanziva u istočnoj Bosni završila se bez većih uspeha. Neprijateljske trupe jesu prodrle na oslobođenu teritoriju, prokrstarile komunikacijama, nanele partizanskim jedinicama gubitke, u nekim izazvale osipanje, ali nisu postigle glavni cilj, razbijanje i uništenje partizanskih snaga i pacifikaciju tog strategijski važnog područja jugoslovenskog ratišta. Nemoćne da održe zauzetu teritoriju, neprijateljske snage su se ubrzo povukle na polazne položaje, zadržavši posade u samo nekoliko mesta, koje će jedva da održe.
U romanijsko-birčanskoj operaciji u nemačkim i ustaško-domobranskim trupama poginulo je, ranjeno i zarobljeno oko 400 vojnika i oficira, dok su 464 stradala od promrzlina, a u Ozrenskoj operaciji oko 330 njih je izbačeno iz stroja. Gubici partizanskih jedinica nisu poznati.
