IZ PUČA U PUČ
Ono što nisu uspjele njemačke divizije i domobranski i ustaški pukovi u januaru i februaru 1942. godine u Birču, na Romaniji, Zvijezdi i Ozrenu — da iz tih krajeva izbace partizanske odrede — uspjeli su četnici na Majeviioi. Desetak dana po završetku okupatorsko -kvislinške ofanzive na istočnu Bosnu, kojom nije bilo zahvaćeno područje Majevice i Semberije, četnici su napali partizane na Majevici.
Napadu je prethodilo više provokacija — među njima i hapšenje i likvidiranje partizanskih kurira i nekolicine komunista. I kad je narod iz nekoliko desetina majevičkih sela jednodušno i odlučno osudio te zločine, četnici su iznenadnim napadom, 20. februara, uništili u selu Vukosavcima štab Majevičkog odreda. Iako obezglavljen, odred je prihvatio borbu i razoružao gotovo dva četnička bataljona. U odlučnom sudaru, međutim, nije uspio da razbije četnike na Majevici, pa je, zbog tesli kih gubitaka i nedostatka municije, morao, 28. februara, da se sa Majevice povuče u Birač.
U tim teškim danima se Majevički odred pokazao čvrstom partizanskom jedinicom. Od oko 500 boraca, koliko je imao pred četnički napad, u Birač se povuklo oko 240. Ostali su izginuli; manji broj ih nije uspio da se povuče sa Majevice, već je nastavio borbu; samo desetak ih se predalo i stupilo u četničke redove.
Povlačeći se u Birač, rukovodstvo Majevičkog odreda je namjeravalo da se odred s pojačanjima vrati na Majevicu i razbije četnike. Međutim, uskoro su na područje Birča stigle jedinice Prve i Druge proleterske brigade i Prvi istočnobosanski proleterski bataljon. U završnoj fazi razbijanja četnika učestvovao je i Majevički odred.
Od njega je 20. marta u Drinjači formiran Drugi istočnobosanski udarni bataljon, u čiji je sastav ušlo 140 boraca iz Majevičkog i 40 boraca iz Birčanskog partizanskog odreda. »Preostali Majevčani koji nisu ušli u brigadu«, pisao je tih dana drugu Titu Svetozar Vukmanović, »sačinjavaju jednu četu koja služi kao zaštita Operativnog štaba u Vlasenici. Većina njih je plakala zašto ne ulaze u brigadu… «
Pošto su jedinice Prve i Druge proleterske brigade vojnički razbile glavnu četničku grupu u istočnoj Bosni, Vrhovni štab ih je privukao ka Rogatici, u kojoj je bio blokiran neprijateljev garnizon. Vrhovni štab je već tada imao podatke da neprijatelj priprema ofanzivu na slobodnu teritoriju i želio je da oslobodi Rogaticu i bolje poveže partizanske jedinice
u tom dijelu istočne Bosne. Na području Vlasenice, Srebrenice i Drinjače ostali su Birčanski odred i Drugi udarni bataljon sa zadatkom da obezbijede i pomognu sređivanje dobrovoljačkih bataljona i odreda koji su se formirali od pripadnika razbijenih četničkih jedinica.
Međutim, sve te zamisli onemogućio je neprijatelj. Prodorom ustaške tzv. Crne legije iz Han-Pijeska u Vlasenicu (koju je neprijatelj zauzeo 1. aprila) i dalje u Srebrenicu i Drinjaču raspale su se dobrovoljačke jedinice u tim krajevima.
U isto vrijeme oko područja Romanijskog odreda i odreda »Zvijezda« pristizale su njemačke snage, koje su trebale da uskoro pređu u ofanzivu. S njihovim dolaskom oživio je rad petokolonaša, povezanih s Gestapoom, na pripremi pučeva u partizanskim odredima. Oni su se razmiljeli i među narod unosili duh kapitulantstva i izdaje. Pritajeni četnici dizali su glavu i u partizanskim četama, istupajući sve otvorenije protiv dalje borbe s okupatorom.
Komandantu jednog bataljona u odredu »Zvijezda« pisao je tih dana jedan četnički agent sa Romanije kako je »od sigurnih ljudi čuo da Nijemci neće ništa četnicima i da oće da otvore radnje u šumi, a narod će proljetos pocrkat od gladi ako posla ne bude i ako se ne bude imalo oklen žita nabaviti… « , pozivajući ga da pobije političke komesare i komuniste, »koji su se naturili našem narodu za vođe i oće da ga upropaste, kao što su upropastili naš narod na Glasincu, đe je sve sprženo … «
Zbog takve situacije, na Romaniju je sredinom aprila prebačen Drugi udarni bataljon s jednom omladinskom četom. Trebalo je da pomognu partizanskim odredima i da uđu u sastav Treće proleterske bosanske brigade, čije se svečano proglašenje očekivalo
uskoro. Ali već tada crv izdaje sasvim je rastočio partizanske jedinice na Romaniji i Zvijezdi. Nevidljivim nitima strujalo je petokolonaško došaptavanje i harangiranje.
Kad bi izbilo na vidjelo i kad bi komunisti i politički komesari na to reagovali — ostajali su usamljeni pred nijemim ili glasnim otporom svojih boraca koji nisu više htjeli da se bore. Njemačke kolone su prolazile — a čete i bataljoni su ih puštali na miru, »jer ne zalaze u sela«. I jedne večeri počelo je u Mokranjskom bataljonu Romanijskog odreda, koji se od početka ustanka više puta istakao u okršajima sa Nijemcima, ustašama i domobranima. Desetak boraca, koje je predvodio komandir jedne čete, upali su u štab bataljona i naredili mu da napusti bataljon. Kad su se komandant i politički komesar usprotivili, zaprijetili su im da će ih pobiti.
Krenuli su potpuno iznenađeni i ošamućeni, ne mogavši odgonetnuti kako
se i zašto se to sve tako desilo. Na vijest o tome, Glavni štab je uputio Drugi udarni bataljon da razoruža pučiste. Ali bivši partizani koji su postali četnici nisu htjeli prihvatiti borbu. Poznavajući romanijske staze i bogaze, oni su nestajali upravo onda kad je izgledalo da će ih proleteri dostići. Vidjelo se: goniti odmetnike bio je jalov posao, a ostaviti ih — bilo je još gore, jer je to značilo ohrabriti i druge da pođu putem izdaje.
I dok je trajala neizvjesnost oko toga šta dalje raditi, uoči 1. maja izbili su pučevi u tri bataljona odreda »Zvijezda«. Dok se na Romaniji pučisti nisu usudili da odmah dignu oružje na svoje dotadašnje saborce, u dva bataljona odreda »Zvijezda« petokolonašii su pobili političke komesare u četama i neke komuniste na terenu.
U selu Okruglici zarobili su bolnicu, u kojoj je bilo nekoliko desetina ranjenih i bolesnih partizana, među njima i teško ranjeni i nepokretni Pera Stambolić, instruktor CK KPJ pri Pokrajinskom komitetu. Jedinice koje su pučevima prešle u četnike krenule su u napad na preostale partizanske čete d na Drugi udarni bataljon.
U sela oko Srednjeg, gdje su se nalazili Glavni štab i Pokrajinski komitet s Drugim udarnim bataljonom, pristizali su pojedini borci, politički komesari, komandiri i komandanti bataljona. U toj maloj oazi nije se moglo duže ostati, jer preostale partizanske jedinice nisu mogle brzo okrenuti situaciju u svoju korist.
Bilo je jasno da je ustanak na Zvijezdi i Romaniji privremeno slomljen. Jedino što se moralo i što je trebalo učiniti bilo je: spasti ranjene i bolesne drugove kojima je stajala nad vratom četnička kama. Iako izmoreni neprekidnim marševima, borbama, glađu, borci Drugog bataljona i Omladinske čete našli su u sebi snage da u Okruglicu stignu na vrijeme.
Odmah poslije toga krenula je partizanska kolona od 305 boraca i 28 ranjenika prema vareškoj pruzi ka Zeničkom partizanskom odredu, gdje se nalazio Prvi proleterski bataljon. U njoj su bili Glavni štab, Pokrajinski komitet, Drugi udarni bataljon, Romanijska i Omladinska četa. Daleko pozadi, u tami, ostajala je Romanija, poprište partizanskih pobjeda i poraza.
Iz knjige:
Šesta istočnobosanska proleterska brigada ( Proleteri istočne bosne )
