Ko je kriv za nacifašističke zločine? Politika, istorijski revizionizam i stradanje civila u Drugom svetskom ratu.-I dio.

Kao što se iz niza komemorativnih praksi u vezi s zločinima nad civilima u Drugom svetskom ratu može zaključiti, bez osnovne vrednosne i faktualne orijentacije u istorijskim narativima, teško je ne podleći nacionalističkim i drugim revizionističkim interpretacijama i manipulacijama.

Povodom 20. oktobra, Dana oslobođenja Beograda, donosimo tekst u dva dela, koji se bavi rekapitulacijom istorijskog, ratnog i političkog konteksta koji je doveo do zločina, kao i dekonstruisanjem revizionističkih teza i mitova na ove teme.

Drugi svetski rat je jedan od ključnih istorijskih događaja koji su odredili našu epohu, i zbog toga već osamdeset godina traju sukobi oko njegovog tumačenja.

Taj rat je doveo do ogromnog gubitka ljudskih života, između 70 i 85 miliona, od čega preko 50 miliona civila.

S obzirom na veliki gubitak ljudskih života, još tokom rata pojavili su različiti teorijski i praktični pristupi ovom problemu. S jedne strane, Nemačka i Japan su otvoreno usvojili strategiju totalnog rata, ne samo protiv vojske i državne organizacije, nego protiv celokupnog stanovništva napadnutih država.

Strategija je podrazumevala kampanje masovnog uništavanja civilnog stanovništva i sredstava za život, u cilju slamanja volje za otpor i redukovanja ratnih resursa napadnutih zemalja. S druge strane, donekle sličan princip zauzeli su i Saveznici u kampanji masovnog uništavanja nemačkih i japanskih gradova.

U vezi sa ovom problematikom, nameće se nekoliko pitanja: Koliko je nacifašistička propaganda o tome kako pokoravanje donosi bezbednost bila iskrena i pouzdana? Kakav je stvarni efekat oružanog otpora na masovnost stradanja civilnog stanovništva? Kakav je stvarni efekat organizovanog suprotstavljanja antifašističkom otporu od strane političkih struja i organizacija unutar napadnutih nacija a kakav je stvarni efekat priklanjanja okupatoru ili prihvatanja raznih oblika okupacije?

U ovom tekstu ukratko ću se osvrnuti na prvo pitanje, kao i na ostala dva u načelu, da bih se koncentrisao na drugo i treće pitanje na primeru Jugoslavije.

Pritom, Jugoslavija nije samo primer koji ilustruje apstraktnu tezu, nego takođe i aktuelno istorijsko ideološko i političko pitanje. Nakon pobede NOB u sklopu antifašističke koalicije, zvanično je zastupano stanovište o antifašističkoj borbi koja je istovremeno bila i borba za opstanak naroda. S druge strane, još tokom rata razne snage su u raznim vidovima zastupale platformu o tome kako su otpor i borba bile štetne po civile i narod uopšte. Te snage su se aktivno uključile u suzbijanje antifašističke borbe, pa su, sa porazom matičnih nacifašističkih zemalja, poražene i one.

Nakon rata, gledište o bezobzirnosti Narodnooslobodilačke borbe s jedne, i o „nacionalno odgovornoj politici“ usmerenoj na očuvanje naroda od strane kvislinških i kolaborantskih snaga s druge strane bilo je marginalno i ograničeno pretežno na emigrantske krugove. Međutim, nakon pada socijalizma i raspada Jugoslavije, ovo gledište raširilo se i postalo široko prihvaćeno u javnom mnjenju i u političkim krugovima, a takođe i među pojedinim istoričarima i kvazi-istoričarima, zastupnicima istorijskog revizionizma. Kao primer možemo navesti dela Koste Nikolića , Bojana Dimitrijevića , i brojnih drugih.

S druge strane, za široku rasprostranjenost ovih teza u javnom mnjenju i u politici ilustrativna je nedavna izjava Jelene Trivić, narodne poslanice u u Narodnoj skupštini Republike Srpske.

Koliko je nacifašistička propaganda o tome kako pokoravanje donosi bezbednost bila iskrena i pouzdana?

Drugi svetski rat razlikovao se od prethodnih ratova po značaju koji je u njemu igrala istaknuta ideološka komponenta. Tenzije nastale unutar kapitalizma usled ekonomskih kriza fašizam i nacizam uspeli su zloupotrebiti i preusmeriti u rasizam, maniju nacionalne veličine, kao i mržnju i agresivnost prema manje ili više fiktivnom neprijatelju.

Nemački nacizam je pored „antiboljševičke“ politike, to jest antikomunističke i antisocijalističke, razvio – oslanjajući se na evropske kolonijalne politike – i rasističku komponentu. Ovo kvazinaučno gledište o rasnoj superiornosti takozvanih arijevaca, podrazumevalo je i aktivnu borbu za uništenje „nižih rasa“, i to pre svega Jevreja, Roma i Slovena.

Hitler kao neprikosnoveni autoritet i vođa ovog projekta smatrao je da ga njegova umišljena istorijska misija ovlašćuje, kako za vršenje masovnih zločina, tako i za sve moguće prevare i laži koje olakšavaju ostvarenje njegovih ciljeva. Tako je slagao zapadne sile prilikom potpisivanja Minhenskog sporazuma, kao i sovjetsko rukovodstvo prilikom potpisivanja sporazuma Ribentrop-Molotov.

S druge strane, Hitler je svojim saradnicima još u martu 1939. unapred najavio da će nastupajući rat biti „u potpunosti rasni rat, odnosno rat naroda“. Ratni plan eksplicitno je predviđao masovno uništavanje, deportaciju ili ropstvo kao sudbinu Jevreja, Roma i Slovena. U mnogim dokumentima spominju se Poljaci, Srbi i Rusi, ali i drugi slovenski narodi kao podložni uništenju, preseljenju ili ropstvu.

Masovno uništenje Poljaka kao naroda počelo je odmah po okupaciji u septembru 1939, počev od planskog uništenja obrazovanih Poljaka. Poljska je usled toga što je najduže bila izložena nemačkoj okupaciji, pretrpela procentualno najteže gubitke stanovništva od blizu šest miliona ljudi, od čega blizu tri miliona Jevreja koji su bili poljski građani, i oko 2,8 miliona etničkih Poljaka, što čini oko 17% stanovništva.

U celokupnom svom delovanju, Hitler lično, kao i nemačke partijske, vojne i državne ustanove, masovno i sistematski su se služili lažima i varkama, počev od globalnog plana gde su sklapali fiktivne ugovore, pa do terenskih operacija likvidacije pojedinjenih grupa koje su predstavljane kao preseljenje ili tuširanje u cilju olakšavanja izvođenja i izbegavanja otpora⁷.

Italijanski fašizam nije imao toliko izraženu rasnu komponentu, ali je Italija kao nemački saveznik svojim ratnim delovanjem oslobađala nemačke snage i omogućavala njihovo koncentrisanje na borbene i rasno-etničke zadatke. Isto važi i za satelitske zemlje poput Mađarske, Slovačke, Rumunije i Bugarske itd: doprinoseći nemačkom ratnom naporu, one su takođe omogućavale i intenziviranje nemačke kampanje „rasnog rata“. Osim toga, sve ove zemlje vršile su i same ratne zločine po ugledu na svog vodećeg saveznika.

Iz svega ovoga jasno je da je pitanje pobede nad Hitlerovom Nemačkom i nacizmom nije bilo samo političko pitanje, pitanje granica i društvenog uređenja, nego takođe i pitanje golog opstanka za Jevreje, Rome i dobar deo Slovena.

Iz razloga što Hitlerov nacistički projekat nije imao rasne pretenzije prema narodima zapadne Evrope (sa izuzetkom Jevreja i Roma), rat na zapadnom frontu imao je fundamentalno drugačiji karakter. Dok je na zapadu imao karakter obračuna konkurentskih kolonijalnih sila, na istoku je bio rat za osvajanje i eksploataciju rezervnog ekonomskog prostora. Iz tog razloga proizašli su razni nesporazumi. Na primer, na Sedmom nirnberškom suđenju za ratne zločine, pitanje uzimanja i kažnjavanja talaca tretira se kao potencijalni ratni zločin prekomerne primene sile, a ne kao ono što jeste u Istočnoj Evropi: taktički potez za olakšavanje genocida.

Kakav je stvarni efekat oružanog otpora na masovnost stradanja civilnog stanovništva?

Iz svega navedenog jasno je da je suprotstavljanje Hitlerovoj Nemačkoj i nacizmu bilo ne samo moralni nego i egzistencijalni imperativ. I to ne samo suprotstavljanje, nego pobeda. Rat je odneo ogromne žrtve, ali predaja bez borbe, kao i poraz u borbi, podrazumevali su još mnogo veće žrtve. Jasan nagoveštaj budućnosti pod nacizmom imamo u njihovom brutalnom i bezobzirnom uništavanju Jevreja, Roma, Poljaka i stanovništva Sovjetskog saveza na okupiranim teritorijama.

Osim ekstremnih desničara i neonacista, malo ko osporava ovu činjenicu.

Međutim, razni građanski istoričari i političari prostor za relativizaciju traže u taktičkim i obično banalizujućim finesama interpretacije.

Da li se neophodna pobeda nad nacizmom mogla ostvariti uz manje žrtava? Naravno da jeste – niko nije savršen, pa ni borci protiv naci-fašizma. Na primer, da je borba otpočeta i vođena na vreme i zajedničkim snagama, pobeda bi sigurno bila lakša. Zatim, mnoge zemlje i armije antihilterovske koalicije (jer ako računamo i zapadne saveznike nije postojalo nešto poput antifašističke koalicije) donosile su u nekim situacijama pogrešne taktičke odluke koje su dovodile do gubitaka i stradanja koji su se mogli izbeći. Tu svakako ima prostora za kritiku i izvlačenje pouka.

U Srbiji je pak popularna nešto šira relativizacija sa raznim podvarijantama. Prema jednom raširenom shvatanju, Jugoslavija je trebalo da se drži po strani, zadrži neutralnost, i time se sačuva od stradanja. Po tom shvatanju, uzrok stradanja naroda Jugoslavije je puč izveden 27. marta, koji je orkestriran od strane britanske obaveštajne službe, i koji je Jugoslaviju uvukao u rat, čime je Velika Britanija zloupotrebila Jugoslaviju.

Ili, kako je to kasnije formulisao Draža Mihailović, „Englezi hoće da vode rat do poslednjeg Srbina“⁹. Nakon 22. juna 1941, kad je i SSSR ušao u rat, ovo shvatanje se modulira u formu kako to navodno velike sile treba da reše između sebe, a mi ne treba da se mešamo.

Tu se moraju primetiti tri stvari:

1. Jugoslaviju nije uvukao u rat dvadesetsedmomartovski puč, nego Hitlerova reakcija na puč. Pučisti su se na svaki način trudili da izbegnu rat, i išli su čak dotle da su Hitleru poslali uveravanja da smatraju Pakt važeći i prihvataju njegove odredbe. Čak i da nije bilo puča, male su šanse da bi se Hitler, po prvi put u životu, držao slova ugovora i ne bi u pogodnoj prilici okupirao Jugoslaviju.

2. To shvatanje nije u skladu sa elementarnim, istorijski-iskustveno i politički shvaćenim moralom. Po njemu bi stanovništvo Jugoslavije, proglašeno „podljudima“, trebalo da očekuje da mu izbavljenje od nacističke opasnosti donese svojim požrtvovanjem neko drugi – na primer zapadni saveznici, ili kasnije narodi SSSR-a, a da pri tom oni ostanu po strani.¹¹

3. To shvatanje nije u skladu sa opštim interesima savezničkih, odnosno ugroženih zemalja i naroda, uključujući i Jugoslaviju. Prema teoriji igara, takozvana „zatvorenikova dilema“, kad autoritet uspe ograničiti podvrgnute da zastupaju samo sopstvene interese, sve ugrožene strane matematički nužno prolaze lošije nego da se drže zajedništva. Teorijski, stav „zašto ja, a ne on“, ili „neka on prvi, pa ću ja posle“, neminovno donosi lošije ukupne rezultate od stava „ja ću krenuti u akciju, verujući u zajedništvo“, odnosno stava „ja ću krenuti u akciju da napravim primer“. Sebičnost je istovremeno i podlija, i manje uspešna strategija od zajedništva.¹²

Kakav je stvarni efekat organizovanog suprotstavljanja antifašističkom otporu od strane političkih struja i organizacija unutar napadnutih nacija a kakav je stvarni efekat priklanjanja okupatoru ili prihvatanja raznih oblika okupacije?

Opšti rezultat je potpuno jasan i nedvosmislen: tek potpunim porazom Hitlerove Nemačke okončan je genocid i nacistički teror u Evropi, koji je sprovođen praktično do poslednjeg dana.

Kako to izgleda na primeru Jugoslavije?

Gde, kad, kako i zašto je stradalo stanovništvo?

Da bi se razjasnila (ne)umesnost različitih podvarijanti argumenta da je borba bila pogrešna i štetna po stanovništvo, potrebno je detaljnije prikazati neke ključne situacije.

Košmar nacističkog ideološkog divljanja počeo je praktično istovremeno u tri oblika već u prvim mesecima okupacije, čim su izvršene najosnovnije organizacione pripreme: deportacija i germanizacija Slovenaca iz oblasti predviđenih za aneksiju, sistematski teror prema Jevrejima, Srbima i Romima od strane ustaša u NDH, nemačke sistematske pripreme za uništenje Jevreja u obliku evidentiranja, izolacije i internacije.

Pri tom, već u prvim danima rata i okupacije izvršeni su zločini nad civilima kao što je na primer onaj u Pančevu.

Tokom Drugog svetskog rata, u Jugoslaviji je ukupno stradalo između 1.070.000 i 1.120.000 ljudi, što predstavlja oko 6,5% ukupnog stanovništva. Od tog broja između 63,97 i 66,96% čine civili¹³.

Stradanje Slovenaca

U Sloveniji je poimenično popisano 97.500 žrtava Drugog svetskog rata, odnosno oko 6,5% -7,2% stanovništva, što je nešto iznad proseka za Jugoslaviju. Od tog broja, oko 33.000 čine pripadnici NOP-a, a oko 23.000 stradalih su civili. Znatan deo stradalih čine Slovenci prisilno mobilisani u nemačke i italijanske vojne formacije, kao i domobranci poginuli u borbi ili streljani posle rata.

Nacistički teror u Sloveniji počeo je neposredno po okupaciji. Italija je do 1943. pod kontrolom držala jugozapadni deo Slovenije uključujući i Ljubljanu a Nemačka je proglasila aneksiju blizu polovine tadašnje teritorije Slovenije.

Nemci su planirali da deo slovenačkog stanovništva u ovim krajevima germanizuju, a znatan deo (oko 260.000), presele u Srbiju i Hrvatsku; da, zatim, na tom anektiranom području nasele nemačko stanovništvo i zavedu svoju civilnu upravu. Hitler je naknadno ovu naredbu pooštrio zahtevom da se samo na teritoriju Srbije preseli između dvesta i dvesta šezdeset hiljada Slovenaca¹⁴. Realizacija ovih planova pokrenuta je tokom leta 1941. uz karakterističnu primenu ubistava, zastrašivanja i nasilja.

Međutim, realizovano je preseljenje samo oko 15.000 Slovenaca u Srbiju. Zbog ustanka u Srbiji, na teritoriji NDH, i u samoj Sloveniji, ova operacija je morala biti obustavljena¹⁵. U situaciji oružane borbe i otpora, obimne terorističke operacije zahtevale su upotrebu znatnih vojnih i policijskih efektiva, koje zbog intenziviranja rata nisu bile na raspolaganju. Tako je oružani otpor već u samom početku omeo izvođenje jedne terorističke operacije nacista.

Sa svoje strane, NOP u Sloveniji je svojim razvojem i aktivnošću dao svoj doprinos vezivanju nacističkih efektiva, posredno olakšavajući situaciju kako na svom terenu, tako i u drugim krajevima Jugoslavije i  Evrope. U Sloveniji su obrazovana dva korpusa NOVJ, Sedmi i Deveti, koji su u svom sastavu imali pet divizija, 20 brigada i veliki broj partizanskih odreda. Najintenzivnije borbe i najveće prisustvo vojnih efektiva nacističke Nemačke bilo je od oktobra do decembra 1943, kad je protiv NOV Slovenije, pored lokalnih policijskih pukova i kvislinških snaga, ratovalo četiri divizije Drugog SS oklopnog korpusa.

S druge strane, pripadnici slovenačkog Domobranstva doprinosili su svojom borbom rasterećenju nacističkih efektiva koje su tako mogle biti upotrebljene u vojne i terorističke svrhe na drugom mestu. Zbog izdaje i zbog brojnih zločina, pripadnici Domobranstva su nakon okončanja borbi većinom streljani.

Stradanje civila na teritoriji NDH

Da bi kaznio Jugoslaviju za „drskost“, Hitler je odlučio da je rasformira. Na oko 40% teritorije proglasio je satelitsku kvazi-državu pod nazivom Nezavisna Država Hrvatska, gde je na vlast doveo grupu ustaških terorista.

Po uzoru na svog pokrovitelja Hitlera, ustaše su odmah proglasile rasne zakone i sopstvenim snagama pokrenule postupak evidentiranja, obeležavanja, interniranja i likvidacije. Pošto je HItler bio preokupiran terorom u istočnoj Evropi, ustaše su isprednjačile u realizovanju njegovih zamisli, pa su na spisak rasno inferiornih koje treba odmah iskoreniti već u toj fazi dodali i Srbe.

Teror nad Srbima počeo je još od prvih dana ustaške vlasti: Pored svakodnevnih pojedinačnih i grupnih ubistava, u Gudovcu pokraj Bjelovara je 27-28. aprila 1941. ubijeno 195 Srba iz nekoliko sela kotara Bjelovar. 6-9. maja 1941. ustaše su pohapsile 530 Srba iz Veljuna i okoline, i, pod izgovorom da ih vode na rad u Nemačku, odveli su ih u Hrvatski Blagaj i poubijali¹⁶.

Poseban podsticaj Pavelićevom genocidnom zanosu dao je prijem i razgovor sa Hitlerom 6. juna 1941. Hitler je naložio Paveliću da napravi mesto za 175.000 Slovenaca koje Nemačka deportuje iz Donje Štajerske tako što će odstraniti u Srbiju isti broj Srba iz Hrvatske. Kasnije se Pavelić izborio za pravo da iseli 30.000 Srba više u Srbiju nego što će primiti Slovenaca. Osim toga, Hitler je Paveliću dao zlokobnu sugestiju da „pedeset godina mora voditi nacionalno netolerantnu politiku, jer iz preterano velike tolerancije u tim pitanjima nastaju samo štete“¹⁷.

Nakon ovog sastanka ustaška genocidna hajka dobila je veliki zamah. Ređali su se pokolji u Lici, Kordunu, Baniji i Hercegovini. Uprkos tome što su ustaše bile malobrojne i uživale podršku samo 10% stanovništva, dok je „80% hrvatskog stanovništva potpuno i nepomirljivo protiv tog pokreta“¹⁸, ustaše su uspele naneti srpskom stanovništvu velike gubitke. Osnovni uzrok tome leži u nemačkoj podršci, italijanskoj opremi i nespremnosti stanovništva na otpor. Stanovništvo je bilo iznenađeno i zatečeno bez opreme i organizacije.

Glavninu pokolja ustaše su počinile na terenu, u okolini sela gde su živeli Srbi. Pored toga, osnovali su više logora za istrebljenje, od kojih su najznačajniji Jadovno i Jasenovac.

Za tzv. grupu gospićkih logora (Jadovno, Gospić, Pag) poimenice je popisano najmanje 10.502 žrtve, dok se ukupan broj žrtava procenjuje na 16-17.000. Za sistem logora Jasenovac postoji popis od preko 88.000 stradalih, dok se ukupan broj žrtava procenjuje na 122.300 – 130.100¹⁹.

Ukupan broj žrtava rata na teritoriji NDH 695.000 do 742.000 stradalih, od čega između 504.000 i 536.000 civila.²⁰

U oko dve trećine slučajeva počinitelji ubistava su jedinice i ustanove NDH.²¹

Otpor protiv naci-fašizma na teritoriji NDH razvijao se relativno brzo s obzirom na okolnosti. Odziv na ustanak bio je masovan. U ustanku je učestvovao veliki broj Srba koji su se osetili egzistencijalno ugroženim. Međutim, od velikog značaja za razvoj i oblikovanje ustanka imao je značajan broj Hrvata koji su se pridružili ustaničkim jedinicama, prvenstveno u Dalmaciji i u okolini gradskih središta sa razvijenim radničkim pokretom poput Zagreba.

Komunistička partija koja je imala rukovodeću ulogu u ustanku pravilno je definisala ciljeve u saglasnosti sa antifašističkim internacionalizmom. Veliki napor uložen je u razotkrivanje nacionalističkih spletki i nacionalnog revanšizma. Koncept međunacionalnog sukoba se pokazao kao spletka koja vodi nepotrebnim i nevinim žrtvama i paralizi antifašističke borbe.

Osnovni uzroci koji su usporavali razvoj borbe bili su nedostatak opreme, nedostatak kadrova i nedostatak borbenog iskustva. Ove slabosti su postepeno uklanjane ofanzivnim pristupom, odnosno organizovanjem prepada na manje ispostave i jedinice neprijatelja. Prevazilaženje ovih slabosti potrajalo je oko godinu dana.

U prvoj fazi rata, borci su bili slabo naoružani, bez borbenog iskustva, i vezani za svoja sela. Na primer, kad je 8. avgusta 1941 na Kordunu formiran „Partizanski odred Perna“ sastavljen od 50 dobrovoljaca, od naoružanja je raspolagao sa 4 vojničke puške, oko 20 lovačkih pušaka i 10 pištolja. Prvi puškomitraljez na Kordunu zaplenjen je u akciji 16. oktobra 1941. U početku, odredi su nosili nazive po selima iz kojih su poticali, a krajem oktobra 1941. reorganizovani su u bataljone.²²

Prva faza antifašističke borbe je faza ustanka. Nju karakteriše spontanost, reaktivnost, masovnost, ali takođe i slabo naoružanje i vezanost za vlastiti teren. S obzirom na slabu pokretljivost snaga, neprijatelj je bio u prilici da bira mesto i vreme napada, da koncentriše snage i tuče partizanske jedinice jednu po jednu. Iako su se jedinice trudile da vrše prepade, inicijativa je bila čvrsto u rukama neprijatelja.

Ova faza prevaziđena je od jula 1942. formiranjem brigada kao pokretnih formacija koje nisu vezane za svoj kraj. Na taj način omogućena je koncentracija snaga i nanošenje ozbiljnih udaraca neprijatelju. Prva brigada na teritoriji Hrvatske formirana je 8. jula 1942. Do kraja 1942. formirano je ukupno 18 brigada na teritoriji Hrvatske i 10 brigada na teritoriji BIH. Ove brigade brojale su u proseku oko hiljadu boraca, bile su dobro naoružane i raspolagale su značajnim borbenim iskustvom.

Tokom 1942. izvedene su desetine uspešnih napada na garnizone NDH, od kojih su najznačajniji Prijedor, Bosanski Petrovac, Bosanska Krupa, Konjic, Gornji Vakuf, Prozor, Glamoč, Ključ, Livno (dva puta), Mrkonjić Grad, Jastrebarsko, Cazin, Jajce (dva puta), Čazma, Bihać, Bosanska Krupa, Slunj, Voćin, Krašić.

Krajem godine od postojećih brigada formirano je 10 divizija, čime je Narodnooslobodilačka vojska ušla u zrelu fazu. NOVJ je u drugoj polovini godine čvrsto uzela inicijativu u svoje ruke, da je ne ispusti do kraja rata. Osovinske snage su od tada bile neprekidno u fazi ugroženosti vitalnih tačaka i nedostatka vlastitih trupa. Silom prilika, osovinske jedinice bile su prinuđene da se koncentrišu na borbene zadatke, što je dovelo do značajne promene u obimu i karakteru terora nad stanovništvom.

Na teritoriji NDH teror nad stanovništvom izvan većih gradova imao je dve razvojne faze:

U prvoj fazi teror je izvođen putem prepada ili prevare. Ustaše bi izdale dekret pozivajući stanovništvo da se okupi radi prevođenja na katoličanstvo, ili odvođenja na rad u Nemačku, ili nešto slično, i zatim bi okupljeno stanovništvo opkolili, vezali i poubijali. U ovu vrstu spada poznati pokolj u Glini prvih dana avgusta 1941. Ili bi se jednostavno dva-tri kamiona ustaša dovezla u selo, gde bi blokirali kuće i počeli sa izvođenjem ljudi i vezivanjem, da bi ih zatim poubijali.

U drugoj fazi ustaše su morale računati na prisustvo lokalnih partizanskih grupa. Te su akcije bile različitog obima, a karakteriše ih izvođenje u vidu taktičkih napada, ili čak ratnih operacija. Ove su akcije imale za cilj takozvano „čišćenje terena“: u pravilu bi neka teritorija bila izolovana i opkoljena, nakon čega bi bile razbijene partizanske grupe, pa bi se potom pristupilo hapšenju stanovništva.

Stanovništvo bi bilo ubijano na licu mesta ili sprovođeno u koncentracione logore. U nekim slučajevima „čišćenje“ bi se odnosilo na vojno sposobne muškarce, dok bi u drugim bila „čišćeno“ celokupno stanovništvo. Primeri ovih „operacija čišćenja“ su operacija na Kordunu u martu 1942, zatim koncentrični udar na Petrovu goru u maju, i zatim na Kozaru u junu 1942. Ove operacije su, usled svog obima, apsolutne dominacije snaga i raspolaganja sa dovoljno vremena, rezultirale najmasovnijim stradanjem civila.

Zbog veličine zahvata, u ovim operacijama su često učestovale, ili ih inicirale okupacione vojske: u „čišćenju“ Korduna u martu 1942. učestvovala je italijanska vojska, a u „čišćenju“ Kozare juna 1942. rukovodeću ulogu imali su Nemci.

Tragedija Kozare bila je prekretnica. Narodnooslobodilačka vojska bila je još nedovoljno snažna i nedovoljno zrela za kreiranje dovoljno intenzivnog pritiska na vitalne osovinske položaje i komunikacije na širokom prostoru, a kriza ustanka izazvana četničkom izdajom doživljavala je svoju kulminaciju. Na taj način osovinske snage dobile su dovoljan prostor u angažovanju snaga za izvođenje operacije.

Kozara se izdvojila kao meta usled blizine važnih komunikacija pored Save, Une i Vrbasa, i uspešnim delovanjem krajiških partizana koji su uspeli da 16. maja oslobode Prijedor i prekinu snabdevanje rudom iz Ljubije.

Pored toga, Kozaru je kao metu izdvojila četnička izdaja: na inicijativu i u organizaciji Draže Mihailovića i njegovih oficira poslatih iz Srbije, u partizanskim odredima širom Bosne i Hercegovine stvorene su zavereničke grupe koje bi na prepad likvidirale partizanske štabove i preuzimale komandu nad jedinicama.

Tako je u Vukosavcima 20. februara likvidiran štab Majevičkog odreda, da bi odred zatim bio etnički „očišćen“ i preveden u četničku organizaciju. Sličan scenario dogodio se narednih nedelja u Trećem, Četvrtom i delu Šestog krajiškog odreda, zatim u Romanijskom, Ozrenskom, odredu „Zvijezda“, Zeničkom, Fočanskom i Kalinovičkom odredu.

U nekoliko dana maja četnička subverzivna akcija razbila je partizanske bataljone u Hercegovini.

Neki od ovih odreda bili su isto tako kao Kozara locirani na kritičnim pozicijama: Majevički odred vršio je pritisak na Drinu i komunikacije u njenoj dolini, kao i na Tuzlu kao privredni centar, i komunikaciju Zvornik – Tuzla. Ozrenski odred i odred „Zvijezda“ jedno vreme su držali u prekidu vitalnu komunikaciju Sarajevo – Brod, kao i komunikaciju Doboj – Tuzla.

Međutim, novoproglašeni četnički zapovednici požurili su da tokom aprila i maja sa vlastima NDH potpišu sporazume o lojalnosti i zajedničkoj borbi protiv partizana.

To je taj čuveni četnički doprinos spasavanju naroda putem izdaje, ili „taktiziranja“, kako to nazivaju njihovi zastupnici. Pričom o „taktiziranju“ sugeriše se predstava kako se radi o desetinama međusobno nepovezanih malih ratova koji nemaju uticaja jedni na druge. Ta predstava je međutim lažna: to je bio jedinstven rat sa jedinstvenom osovinskom komandom u kojem je vladala sveopšta međuzavisnost. To taktiziranje imalo je za neposredan rezultat smanjenje osovinskih posada u oblastima pokrivenim ovim ugovorima, što je s druge strane omogućilo veću koncentraciju snaga protiv onih područja gde su odredi ostali u neprijateljstvu prema ustašama i NDH.

Na taj način oni koji su „spasavali narod“ u stvari nisu nikoga spasili, nego su svoju sigurnost i komfor naplatili životima boraca i civila sa Kozare.

Naravno, može se pitati, zar ne bi bilo bolje da su i jedinice sa Kozare i Grmeča takođe potpisale sporazume, i na taj način izbegle operaciju čišćenja i sa njom vezane žrtve?

Problem je u tome što je broj onih na čiji račun se možeš izvlačiti ograničen. Nakon Kozare nije još ostalo mnogo partizanskih uporišta takvog značaja. A nakon uništenja svih većih partizanskih uporišta, Pavelićeva vlast ne bi imala više nikakvog interesa da održava sporazume sa četnicima. Jasno je da bi uskoro došao red i na „čišćenje“ njihovih područja. Jedini interes koji su vlasti NDH imale da sklapaju sporazume sa četnicima sastojao se u korisnosti tih sporazuma za borbu protiv partizana. Čim bi nestala ta opasnost, nestalo bi i sporazuma.

Iz toga je očigledno da su „pametni“ četnički vođe sporazumima sa NDH samo kupovali vreme tuđim životima. Za to što njihovi krajevi nisu postradali, zaslužna je samo borba partizana. Bezbednost naroda u „četničkim krajevima“ posledica je opstanka i rasplamsavanja partizanske borbe.

Autor:Goran Despotović

Yu nostalgija