Crnogorska mladost protiv fasistickih osvajaca

Iako se na ratove i bitke najčešće gleda kao na najveća stradališta koja asociraju na uništavanje vojnika i civila, na materijalna razaranja, zločine, destrukcije i slične pojave, ima, naravno, i onih koji bitke gledaju u kontekstu stalnog podsjećanja u smislu istorijskog iskustva i vertikala, koje su nužne u razvoju društva. Svakako, da nekih bitaka nije bilo, zaborav bi zatamnio priče o herojima, kukavičluku, prelomnim događajima, obrtima, pobjedama, porazima, i mnogo čemu drugom. Samim tim, sagledavanja mnogih bitaka su kompleksna, složena i slojevita, te otuda potreba generacija istoričara da se njima iznova bave.

Mnoge bitke u istoriografiji označene su kao epopeje, a među njima je bilo i onih koje su zaslužile epitet najveće tenkovske bitke, najveće pomorske bitke, najveće rovovske bitke i sl. Neke su ostale poznate i po tome što su u njima život izgubili poznati državnici, stratezi, vojskovođe ili visoki oficiri.

U istoriji crnogorskog ratovanja i borbe neprestane, bez obzira na istorijsku epohu, bitke zauzimaju posebno mjesto i izučavaju se sa različitih gledišta. One ukazuju na slobodarski duh naroda koji živi na crnogorskom prostoru. Prednost se zato daje onima u kojima su ostvarene pobjede, mada nikako ne treba zanemarivati i one čiji je ishod bio gubitak, da ne kažemo poraz. U nekim zemljama se upravo takvim bitkama daje prednost, jer one tjeraju da se iz njih nauči, da se izvuku korisne pouke.

Pripreme za otpor

U danima kada je Hitler uspostavljao u Evropi novi poredak, kada je prodirao ka Moskvi, u Crnoj Gori se odigrala jedna bitka protiv snaga njegovog glavnog evropskog saveznika – Musolinija, koja je imala svoj odjek, značaj, žrtve ali i pouku. To je Pljevaljska bitka u kojoj je pao cvijet crnogorske mladosti, one, koja je odlučila da se odupre fašizmu i okupatorskoj sili. Ona je vođena 1. i 2. decembra 1941. godine, tako da će se na taj datum ove godine (2020), navršiti 79 godina od njenog početka i završetka. Kako je to uobičajeno, kada je bilo koja bitka u pitanju, nužno je objasniti uzroke, tok i posljedice i na taj način je približiti čitaocima.

Nakon 13-julskog ustanka i borbi vođenih nakon toga, prema naređenju Vrhovnog štaba, Glavni štab NOPO Crne Gore i Boke je 15. novembra izvršio reorganizaciju partizanskih jedinica i formirao Crnogorski NOP odred jačine devet bataljona sa ukupno 3.690 boraca. Za komandanta Odreda imenovan je Arso Jovanović, a za političkog komesara Bajo Sekulić. Vrhovni štab je odlučio da se ovaj odred uputi u Sandžak u susret partizanskim snagama koje su se povlačile iz Srbije, preciznije kazano, sa prostora čuvene Užičke republike.

Pljevlja su tada bila pod okupacijom italijanskih snaga. U gradu je živjelo oko 6.000 stanovnika. Italijanski garnizon sačinjavali su djelovi alpske divizije Pusterija ukupne jačine oko 2.000 vojnika i oficira. Italijanska obavještajna služba i članovi štaba divizije, bili su obaviješteni o pripremama, snagama i vremenu napada partizanskih jedinica, zbog čega su preduzete sve mjere da se partizani spremno dočekaju. Glavno italijansko uporište bilo je smješteno između rijeke Ćehotine i malog Pljevaljskog polja, gdje se nalazi brdo Stražica. Tu su bile raspoređene dvije artiljerijske baterije sa 8 minobacača, izgrađena mitraljeska gnijezda i postavljeni reflektori za osvetljenje objekata oko grada za praćenje prolaza partizanskih jedinica. Iskopani su i rovovi na glavnim prilazima, jednom riječju, postupalo se u skladu sa vojnim mjerama u situacijama u kojima se očekuje direktan oružani sukob.

Teške borbe i juriši

Štab Crnogorskog NOP odreda je 27. novembra 1941. godine obznanio odluku o napadu za koji je određeno sedam bataljona, dok su za obezbjeđenje sprječavanja pomoći Italijanima, bila određena dva bataljona. Prema donijetom planu napad je trebao da počne 1. decembra u četiri sata ujutro, a sve pripreme za napad bile su završene do 30. novembra.

Štabu Crnogorskog NOP odreda, a posebno Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku, bio je od ranije poznat stav Vrhovnog štaba po pitanju napada na Pljevlja. Uprkos protivljenju, crnogorski komandni kadar je ostao pri odluci da se napad izvrši. U silovitim jurišima, crnogorski borci su bili suočeni sa bodljikavom žicom, rovovima, utvrđenim bunkerima, mitraljeskim gnijezdima, snajperistima i pripremljenim italijanskim vojnicima koji su uporno odolijevali. Posebno je teško bilo prići ušančenima na Stražici, koja je činila okosnicu italijanskih snaga. Na pojedinim mjestima partizanske snage su uspjele da uđu u gradski dio i zarobe italijanske vojnike. Na nekim drugim djelovima grada partizanski borci su se povukli. Uslijedio je i prekid veza između jedinica koje su se povukle i onih djelova koji su ostali u gradu. U izolovanim borbama, partizanski borci unutar gradskog jezgra, nijesu imali pomoć spolja. Podršku su im jedino, u smislu skrivanja i pokazivanja ulica kojima se mogu povući iz grada, davali rodoljubivi mještani. Suočeni sa teškom situacijom, partizani su bili primorani na povlačenje uz teške borbe i juriše.

Uoči samog napada partizanskog odreda na Pljevlja, između četničkih jedinica sa područja istočne Bosne i Hercegovine i komandanta italijanskih snaga iz Čajniča, potpisan je sporazum o pružanju pomoći italijanskim trupama, koje su trebale da krenu u pomoć garnizonu u Pljevljima i predavanju vlasti četnicima, koji su na taj način lakše mogli sprovoditi svoje namjere prema lokalnom muslimanskom stanovništvu nastanjenom na području Foče, Čajniča i Pljevalja.

Ljudskih žrtava previše

Za vrijeme napada na Pljevlja, iz Prijepolja je Italijanima, kao pomoć, upućena jedna motorizovana kolona. Nju su na Savinom Laktu, u zasjedi, sačekali borci bataljona 18. oktobar i primorali na povlačenje. Uprkos tome, od daljih borbi za oslobođenje Pljevalja, u tom trenutku se moralo odustati.

Bilans neposrednih ljudskih žrtava, bio je težak. Partizani su izgubili 218 boraca koji su svoje živote ostavili na bojištu. Ranjeno je 269 boraca. To je značilo da je svaki sedmi bio izbačen iz stroja, odnosno, da je u bici za Pljevlja stradao cvijet partizanskog pokreta. Među poginulima su bili: Dušan Obradović, Vuk Knežević, Lazar Radojević, Petar Jovićević, koji su kasnije proglašeni za narodne heroje.

Vojni neuspjeh u napadu na Pljevlja bio je posljedica neiskustva boraca u tek formiranim jedinicama. Italijanske snage su napad očekivale i bile su potpuno opremljene svim oruđima potrebnim za pružanje otpora. Samim tim borba je bila neravnopravna.

Sve bitke u životu, kako je to svojevremeno zapisao Paulo Koeljo, služe da nas nečemu nauče. Iskustvo ljudskog roda kaže da je bolje boriti se i bitku izgubiti, nego nikada se ne boriti. Najteže bitke život čuva za najsnažnije. Upravo u tom kontekstu treba sagledavati i bitku za Pljevlja 1941. godine.

Za mnoge bitke, za koje se u vojnom pogledu smatra da su izgubljene, moglo bi se reći da su ipak pokazale određeno iskustvo i da su upravo zbog toga imale svoj značaj. Pljevaljska bitka je pokazala surovu realnost ratne 1941. godine, ukazujući da će započeti sukob dugo trajati. Ona je bila izraz nepristajanja da luča slobode bude ugašena. Odnijela je dragocjene ljudske živote ali i donijela iskustvo koje je ulilo snagu crnogorskim partizanima da, uprkos velikim žrtvama, istraju u neravnopravnoj borbi i oslobode se okova fašizma.

Najgore što se može dogoditi jednoj bici, jeste da ona bude zaboravljena, da je ne pomenu po njenom imenu ili učesnicima. Za Pljevaljsku bitku se to ne može reći!